G e o g r a f s k i v e s t n i k , L J u b l j a n a , XLIX (1977)
UDK UDC
911.33 (497.1) = 861
JUGOSLAVIJA —
NJEN IZMENJENI POLITIČKI I EKONOMSKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ
Vladimir Đ u r i ć*
SFRJ leži na raskrsnici svetskih puteva, u blizini suloka tri kontinenta, na prostoru gde se ukrštaju i sukobljavaju interesi najvećih svetskih
sila
Geografski položaj jedne zemlje determiniran je u astronomskom i topografskom, a v a r i j a b i l a n je u političkogeografskom i ekonomsko- geografskom smislu. Prirodom prostora određene su osobine s p a j a n j a i p r o ž i m a n j a klimatskih, hidroloških, pedoloških i biogeografskih k a - rakteristika zemlje. S tim u vezi, u dosadašnjim p r o u č a v a n j i m a dobro je proučen i u t v r đ e n položaj Jugoslavije kao balkanske ili moravsko-var- darske, podunavske, panonske ili srednjoevropske, dinarsko-jadranske ili sredozemne zemlje. Prirodno jezgro države čini visoki planinski sistem D i n a r i d a i Rodopa, dok periferni, obodni trougao zemlje -— P a n o n i j a , Moravsko-vardarska udolina i Jadransko p r i m o r j e čine populacionu, ekonomsku i saobraćajnu osu. U mirna vremena ovakav položaj stavlja
Jugoslaviju u izuzetno povoljnu poziciju p r e m a S r e d n j o j Evropi, Blis- kom istoku i Sredozemlju. U nemirna vremena, međutim, ovakav položaj naše zemlje stavlja je na vetrometinu, na u d a r spoljašnih sila, jer leži na raskršću svetskih puteva, u onom delu Evrope koji je približen Aziji i Africi, n a prostoru gde se u k r š t a j u interesi vodećih svetskih sila.
Otvorenost p r e m a Evropi, Maloj Aziji i Sredozemlju p r u ž a j o j velike prednosti, ali donosi istovremeno i opasnosti od spoljašnih, alohtonih f a k - tora. Međutim, topografski položaj zemlje je konstantna kategorija. On je onakak k a k a v jeste, sa svim svojim prednostima i nedostacima i po- sledicama koje sa sobom nosi. Ali, dok se topografski položaj ne menja, njegov politički i ekonomsko-geografski položaj se neprekidno m e n j a , a time i z n a č a j određenog prostora koji j e d n a zemlja zauzima.
Prednosti tranzitnog i posredničkog položaja SFR Jugoslavije Politički i ekonomsko-geografski položaj svake zemlje, p a i naše, p r e d s t a v l j a istorijsku kategoriju, podložnu stalnim promenama, zavisno od društveno-ekonomskih i političkih z b i v a n j a u određenom vremen-
* dr., redni univ., p r o f . , Geografski institut, Prirodno-matematički f a k u l t e t , Studentski trg 16, 11000 Beograd, YU.
111
Vladimir Đurić
skom razdoblju. M e n j a j u se prostorni funkcionalni odnosi i veze u od- nosu na istu teritoriju, u raznim istorijskim periodama razvoja. Ove promene su utoliko veće ukoliko su jače naglašene osobine s p a j a n j a i p r o ž i m a n j a različitih prirodnih, političkih i društveno-ekonomskih te- ritorijalnih kompleksa i ukoliko su alohtoni interesi i uticaji snažnije izraženi. Jugoslavija se posle drugog svetskog r a t a u p r a v o našla pod unakrsnim, isprepletenim uticajem raznovrsnih spoljnih sila. Nekoliko godina posle 1948. bila je onemogućena komunikacija p r e m a Istoku zbog pogrešne politike koja je p r e m a Jugoslaviji vođena. Docnije, povoljni razvoj prostorno-funkcionalnih veza i odnosa sa susednim regionima potencirao je i još više valorizovao tranzitnu, interregionalnu idogu ju- goslovenskog prostora. Tome je naročito doprinesla sloboda k r e t a n j a g r a đ a n a i turista sa Z a p a d a i Istoka, otvorena robna razmena sa svim zemljama, naročito onima koje okružuju našu zemlju, bez obzira na njihovu opredeljenost različitim vojno-političkim blokovima i ekonom- skim g r u p a c i j a m a . Nije slučajno što se Evropska konferencija o s a r a d n j i održava 1977. godine baš u n a š o j zemlji.
U t v r đ i v a n j e odnosa i veza našeg geografskog prostora sa susednim prostorno-funkcionalnim sistemima je od bitne važnosti za r a z u m e v a n j e novog političkog i ekonomsko-geografskog položaja zemlje. Osim fizičkih preduslova, od velike važnosti su ekonomski, politički i k u l t u r n i odnosi.
Tranzitni p o l o ž a j S F R J omogućuje p r o p u š t a n j e ekonomskih, političkih i k u l t u r n i h uticaja, u smislu da ih podstiče ili destimuliše, zavisno od određenog istorijskog t r e n u t k a i potrebe. Jugoistočna E v r o p a predstav- lja jedan od ključnih tranzitnih prostora u kome S F R J zauzima cen- tralno mesto. U tom smislu savski i moravsko-vardarski p r a v a c i m a j u posebno mesto. U prostoru Beograda, glavnog g r a d a S F R J , leži sutok magistralnih veza podunavskog, posavskog, potiskog i moravsko-vardar- skog, odnosno moravsko-nišavskog p r a v c a . Preko j a d r a n s k i h luka otvo- ren je prodor u čitavi svet, a nova transbalkanska komunikacija Beo- grad—Bar postaje glavna p o p r e č n a veza kontinentalnog i jadranskog čvora magistralnih p r a v a c a i veza Jugoslavije sa ostalim svetom.
Prednosti prostorno-funkcionalnog položaja u interregionalnim raz- merama dolaze u novije vreme do sve većeg izražaja. R a z g r a n a v a j u se veze sa zemljama zapadne, centralne i istočne Evrope, A f r i k e i Azije.
Močan potencijal prostorno-funkcionalnog položaja p r e t v a r a se u nje- govu realnu vrednost u uslovima najrazličitijih oblika političke, ekonom- ske i k u l t u r n e s a r a d n j e sa susednim regionima, bez obzira što se oni poli- tički, vojno i ekonomski konstituišu kao raznovrsni tipovi regionalnih g r u p a c i j a i sistema. Samo u uslovima s a r a d n j e sa svim ovim g r u p a c i j a m a , j a č a n j a tranzitne i posredničke uloge, vrednost položaja S F R J može doći do punog izražaja i afirmacije. U uslovima konfrontacije, političkih ili vojnih sukoba, ekonomskog z a t v a r a n j a , prednost položaja p r e t v a r a se u njegovu suprotnost sa mogućim negativnim reperkusijama.
112
U susedstvu SFRJ su konstituisane vojne, političke i ekonomske gupacije svetskog značaja
Bitni u t i c a j na izmenu političkog i ekonomsko-geografskog položaja SFR Jugoslavije izazvale su promene posle drugog svetskog r a t a na tlu Evrope, Jugozapadne Azije i Severne A f r i k e . Na z a p a d u Evrope konsti- tuisana je E v r o p s k a ekonomska zajednica, a vojno-politički zemlje su povezane u sistemu Atlantskog odbrambenog p a k t a , u čijem se zaleđu nalaze SAD. Na istoku E v r o p e konstituisan je Savet za u z a j a m n u eko- nomsku pomoć, a vojno-politički zemlje su povezane u sistem Varšav- skog odbrambenog p a k t a . Na Bliskom istoku m e đ u t i m smešten je glavni energetski rezervoar sveta, koji je petrolejske zemlje ovog prostora uje- dinio u Organizaciju zemalja izvoznica n a f t e . Sredozemlje je postalo p a - radoks našeg vremena. Ka n j e m u istovremeno hrle milioni inostranih turista i krstare vojni brodovi i tankeri. O n o je postalo dodirna t a č k a vojno-strateških interesa vodećih svetskih sila, a s tim u vezi i arsenal modernog svetskog pomorskog i raketnog n a o r u ž a n j a . U tim novim, izmenjenim političkim i ekonomskim uslovima Jugoslavija nije mogla ostati izolovana i zatvorena, opkoljena ovim sistemima, ali je svako po- goršanje odnosa i blokovska k o n f r o n t a c i j a destruktivno delovala na od- nose i veze međunarodnog k a r a k t e r a i razvitka zemlje.
K a k o se SFR Jugoslavija u svom izmenjenom političkom i ekonom- sko-geografskom položaju našla između tri moćne ekonomske g r u p a c i j e : Evropske ekonomske zajednice, Saveta za u z a j a m n u ekonomsku pomoć i Organizacije zemalja izvoznica n a f t e , n j e n dalji razvitak u velikoj meri determiniran je odnosima naše zemlje i ovih moćnih ekonomskih g r u p a c i j a , kao i odnosima između ovih g r u p a c i j a koji se posredno reflek- t u j u p r e k o nas. SFR Jugoslavija nije član nijedne od ovih moćnih g r u p a c i j a koje je o k r u ž u j u , ali svestrano i aktivno s a r a đ u j e sa svakom od n j i h . Na t a j način se maksimalno valorizuje ekonomsko-geografski položaj zemlje i ukopčava jugoslovenski prostor u međuregionalni i svet- ski sistem, sa svim svojim konsekvencama koje ovakav otvoreni prostor donosi.
Jugoslavija i Evropska ekonomska zajednica
Evropska ekonomska zajednica, čiji začeci leže u Rimskom spora- zumu postignutom 1958. godine, sada o k u p l j a devet zemalja stalnih čla- nova. Izrazito je deficitna u energetici i sirovinama, što je u p u ć u j e na otvorenost ekonomskih odnosa sa ostalim svetom, p a i sa našom zemljom.
Raspolaže sa svega 2 % svetskih zaliha n a f t e , 9 °/o zemnog gasa, 3 °/o mrkog uglja, 4 % boksita i bakra, 5 °/o gvožđa, 9 % olova i 19 °/o kamenog uglja. Međutim, n j e n udeo u svetskoj proizvodnji električne energije je 16 °/o, sirovog gvožđa i čelika 19 °/o, p u t n i č k i h automobila 34 %>, brodova 23fl/o. U svetskoj trgovini p r e d s t a v l j a n a j m o ć n i j u ekonomsku g r u p a c i j u , čije učešće u vrednosti svetskog izvoza prelazi 33 %>. Jugoslovenska pri- vreda se najviše oslanja n a robnu razmenu sa EEZ. Naime, oko 40 % vrednosti uvoza i 30 % vrednosti izvoza obavi se sa članicama EEZ, među kojima neuporedivo n a j v a ž n i j u ulogu ima robna razmena sa SR Nemač-
Vladimir Đurić
kom i Italijom. Uz to, oko 60 % stranih turista koji posećuju našu zemlju, dolaze iz zemalja EEZ, najviše iz SR Nemačke i Italije. Otvorenost u r o b n o j razmeni i k r e t a n j u g r a đ a n a donelo je obostrani interes. Inten- zivne ekonomske odnose p r a t i i p r o d i r a n j e nove, savremene tehnologije.
Stoga je S F R J zainteresovana za d a l j e j a č a n j e i r a z v i j a n j e ekonomskih odnosa sa ovom moćnom ekonomskom grupacijom, n a r a v n o na bazi rav- n o p r a v n i h odnosa. Svojim ključnim položajem u P o d u n a v l j u , čiji se pro- stor kroz mnogostruke veze sve t e š n j e s p a j a sa zapadnoevropskim, stiče se izvanredna prednost i o t v a r a j u se nove mogućnosti intenzivnog raz- voja, ne samo na bazi posredničke funkcije, već još više j a č a n j e m i ukla- p a n j e m sopstvenih k a p a c i t e t a u tokove regionalno-ekonomskog razvoja i m e đ u n a r o d n u podelu rada. Sa dovršenjem k a n a l a R a j n a — M a j n a — D u - nav, ova će f u n k c i j a jugoslovenskog prostora doći do još punijeg izra- žaja.
Jugoslavija i Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć
Savet za u z a j a m n u ekonomsku pomoć, koji od 1949. godine o k u p l j a i integriše istočnoevropske zemlje i Sovjetski Savez, izuzetno se brzo i dinamično razvija. Predstavlja, za razliku od EEZ, prostor sa velikim i raznovrsnim prirodnim bogatstvom. Raspolaže sa 13 % svetskih zaliha n a f t e , 35 % zemnog gasa, 70 % mrkog uglja, 40 % kamenog uglja, 25 % gvožđa, 1 4 % olova, 1 5 % b a k r a , 1 1 % boksita i 2 7 % k a l a j a . Učestvuje u svetskoj proizvodnji električne energije sa 21 % , n a f t e 19 %, kamenog uglja 30 % i čelika takođe 30 % . S obzirom na veliki prostor, u n u t r a š n j a robna razmena je dobro razvijena. Zbog toga se u svetskoj trgovini SEY p o j a v l j u j e sa vrednošću izvoza manjom, od 10 %. Međutim, Jugoslavija je u velikoj meri u p u ć e n a na r a z v i j a n j e odnosa sa ovom ekonomskom grupacijom, naročito u domenu sirovina i teške industrije. Zemlje članice SEV-a u posleratnom periodu imale su izuzetno brz tempo industrijskog razvitka. Oko 23 % vrednosti uvoza i 35 % vrednosti izvoza ostvaruje S F R J sa zemljama članicama SEV-a. Najveća robna razmena obavlja se sa Sovjetskim Savezom, a zatim sa Ćehoslovačkom. Međutim, od velike važnosti sii i ekonomski odnosi sa drugim zemljama, a neke od n j i h su i neposredni susedi S F R J — Mađarska, R u m u n i j a , i Bugarska. Svojim po- ložajem u Panonskom basenu i P o d u n a v l j u stiče se izvanredna prednost za veze sa istočnom Evropom i Crnomorskim basenom. Na t a j način ot- v a r a j u se široke mogućnosti razvoja industrijske kooperacije i u k l a p a - n j a sopstvenih kapaciteta u tokove regionalnog ekonomskog razvitka i nove m e đ u n a r o d n e podele r a d a . P u š t a n j e m u r a d k a n a l a R a j n a — M a j n a
—Dunav porasti će i posrednička uloga jugoslovenskog prostora između velikih regionalnih ekonomskih g r u p a c i j a i sistema k a k v i su EEZ i SEV.
Jugoslavija i Organizacija zemalja izvoznica nafte
Organizacija zemalja izvoznica n a f t e (OPEC) konstituisala se na Bliskom istoku u vreme krize n a f t e n a svetskom tržištu nastale 1972. go- dine. Sa dve trećine svetskih rezervi n a f t e i proizvodnjom od preko 40 % u odnosu na svet, Bliski istok postaje n a j v a ž n i j e p o d r u č j e p r e p l i t a n j a
114
interesa velikih, svetskih sila. Sa porastom, cena n a f t e zemlje Bliskog istoka se naglo bogate, ubrzano ekonomski r a z v i j a j u , ali i n a o r u ž a v a j u n a j m o d e r n i j i m oružjem. K u v a j t , K a t a r i U j e d i n j e n i A r a p s k i Emirati po- stigli su dohodak veći od 10 000 dolara po stanovniku, Libija 5000, Sau- dijska A r a b i j a 3000 i I r a n preko 1000 dolara p o stanovniku. Kapitalom K u v a j t a otkupljeno je 15 °/o akcija Mercedes-Benca, Irana — 25 °/o a k c i j a Krupovih čeličana, dok je libijski k a p i t a l uzeo pod svoju p a t r o n a ž u italijanski monopol Fiat. Samo 1974. godine zemlje Bliskog istoka uložile su 52 milijarde dolara u inostranstvo. Saudijska A r a b i j a sa rezervom preko 12 milijardi dolara, izbila j e n a treće mesto u svetu, iza SR Ne- mačke i SAD. Zemlje Bliskog istoka po povećanoj ceni p r o d a j u n a f t u , a za uzvrat d o b i j a j u industrijsku opremu, grade moderne puteve, luke, vodotornjeve i si. P r o f i t i m a stečenim u Z a p a d n o j Evropi i J a p a n u , I r a n i Saudijska A r a b i j a k u p u j u u SAD. Z a p a d n a E v r o p a i J a p a n oskudni u n a f t i su naročito postali zavisni od Bliskog istoka, jer o v a j region p r e d - stavlja k l j u č za s n a b d e v a n j e energijom svetske privrede. Stoga je i ra- zumljivo što su se na Bliski istok sjatile najveće multinacionalne kom- panije, svi izvoznici sveta.
Što se tiče naše zemlje, n j e n a s a r a d n j a sa zemljama Bliskog istoka z a k a š n j a v a , p a i p a k ova se s a r a d n j a sve uspešnije razvija, jer za to po- stoje obostrani interesi. Veći rezultati postignuti su u r a z v i j a n j u s a r a d n j e sa Irakom i Libijom. I r a k je glavni snabdevač n a f t o m SFR Jugoslavije, a s druge strane jugoslovenska preduzeća izvode u ovoj zemlji niz građe- vinskih i vodoprivrednih radova. Pomenućemo radove na izgradnji iriga- cionog sistema kod K i r k u k a , luke Um Kasera, L a t a k i j a , Sartus, agro- industrijskog kompleksa Dudžeila na prostoru od 130 000 ha itd. U Li- biji, u oblasti Mašrua el K u f r a , otima se 50 000 ha od pustinje, a kod K u f r e 10 000 ha, u cilju d o b i j a n j a plodnog zemljišta i ispaša. Sve se više razvija i ekonomska s a r a d n j a sa Iranom. Još su nedovoljno iskorišćene mogućnosti svestrane ekonomske s a r a d n j e sa ovim regionom. Gomila- n j e m bogatstva stečenim p r o d a j o m petroleja Bliski istok se brzo ekonom- ski transformiše i od zaostalog p r e t v a r a u industrijski region, koji je u p u n o m razvoju. O v a k a v trend razvoja je od posebnog z n a č a j a za po- ložaj SFR Jugoslavije i u k l j u č i v a n j e njenog prostora u interegionalnu s a r a d n j u .
Nova karakteristika ekonomsko-geografskog položaja SFR Jugosla- vije jeste upravo dinamičan r a z v o j tri ekonomske grupacije zemalja koje ju o k r u ž u j u — EEZ, SEV i O P E C . T a k a v tok razvoja ne može ostati bez odraza na valorizovanje jugoslovenskog prostora, utoliko p r e što je naša zemlja ekonomski najviše u p u ć e n a na razmenu dobara sa ovim sused- nim regionima. Ali, k a k o su ova tri susedna regiona istovremeno i pro- stori u kojima je nagomilan moćni arsenal najmodernijeg oružja, svako pogoršanje političkih odnosa može prednosti položaja Jugoslavije pretvo- riti u opasnost. Stoga je vojno j a č a n j e zemlje i koncepcija opštenarodne odbrane jedina alternativa eventualnom negativnom toku razvoja m e đ u - regionalnih odnosa u bližoj ili d a l j o j perspektivi.
Vladimir Đurić
M e đ u t i m , interregionalne veze i odnosi samo su deo svetskih odnosa, veza globalnih r a z m e r a , u k o j e se Jugoslavija u s p e š n o u k l a p a p u t e m s a r a d n j e sa svim regionima. U tom k o n t e k s t u intenzivno se razvila i sa- r a d n j a S F R Jugoslavije i sa z e m l j a m a koje nisu u n j e n o m bližem sused- stvu, a m e đ u n j i m a naročito sa z e m l j a m a u razvoju.
SFR Jugoslavije u sistemu čvrstih veza i spona sa zemljama u razvoju K a o z e m l j a n a čijim se g r a n i c a m a s u d a r a j u različite političke s t r u k - ture, Jugoslavija vodi p o l i t i k u p o p u š t a n j a zategnutosti i p o b o l j š a n j a k l i m e s a r a d n j e i z m e đ u Istoka i Z a p a d a . P o l i t i k a n e s v r s t a v a n j a stvorila je čvrstu k o h e z i j u i z m e đ u n a š e z e m l j e i z e m a l j a u r a z v o j u , a u novije vreme n e s v r s t a n e zemlje sve više ekonomski s a r a đ u j u , boreći se za p r a - v e d n i j e m e đ u n a r o d n e ekonomske odnose. N a t o j p l a t f o r m i leže i zak- l j u č c i K o n f e r e n c i j e n e s v r s t a n i h z e m a l j a k o j a je 1976. godine o d r ž a n a u Kolombu. O k o 15 °/o r a z m e n a d o b a r a o s t v a r u j e S F R J sa z e m l j a m a u raz- voju, a o č e k u j e se da će do k r a j a ove decenije p r e m a š i t i 2 0 % . R o b n a raz- mena, k o j u Jugoslavija o s t v a r u j e sa oko 90 z e m a l j a u r a z v o j u , p o v e ć a n a j e sa 455 miliona dolara u 1972. n a 1958 miliona d o l a r a u 1976. godini.
S F R Jugoslavija je j e d a n od vodećih k o o r d i n a t o r a u p r e n o š e n j u savre- m e n i h dostignuća n a u k e i tehnologije iz r a z v i j e n i h z e m a l j a u z e m l j e u r a z v o j u . Z n a č a j n a je p o m o ć S F R Jugoslavije z e m l j a m a u r a z v o j u , u e l e k t r i f i k a c i j i , i z g r a d n j i irigacionog sistema, l u k a , brodogradilišta, f a b r i - k a , p u t e v a , hotela, p o l j o p r i v r e d n i h d o b a r a . U te z e m l j e izvozi se k a p i - t a l n a o p r e m a n a k r e d i t — naročito u nedovoljno r a z v i j e n e zemlje A z i j e i A f r i k e . Jugoslavija k a o i s t a k n u t i č l a n g r u p e n e s v r s t a n i h z e m a l j a vodi a k t i v n o p o l i t i k u zalažući se i za spoljnotrgovinske odnose, koji neće biti p r e v a s h o d n o motivisani ekonomskim p o b u d a m a . Veliki ugled u svetu, m e đ u t i m , p o s t a j e v a ž a n činilac i za ekonomske odnose. Kao neangažo- v a n a i n e s v r s t a n a z e m l j a S F R J j e otvorila s v o j prostor i u k l j u č i l a ga u e k o n o m s k u s a r a d n j u sa gotovo svim z e m l j a m a sveta, što znači da glo- b a l n i odnosi i veze d o b i j a j u p r i m a r n u ulogu u sistemu svetskih odnosa, dok su m e đ u n a r o d n i odnosi i veze samo delovi tog s v e u k u p n o g globalnog sistema u doba visokog s t e p e n a međuzavisnosti n a r o d a n a Z e m l j i n o j p l a - neti. Stoga je regionalni p o l o ž a j z e m a l j a , u ovom s l u č a j u S F R J , u p r o - s t o r n o - f u n k c i o n a l n o j vezi sa svetskim položajem.
YUGOSLAVIA - ITS CHANGED POLITICAL AND ECONOMICO- GEOGRAPHICAL POSITION
Vladimir Đ u r i ć (Summary)
The favourable development of spatio-functional connections and relations with neighbouring regions emphasized and valorized the transit, interregional part of the Yugoslav space. To this contributed particularly the freedom of cir- culation of citizens and tourists from West and East, the open exchange of goods with the countries which surround Yugoslavia, regardless of their mem- bership in different military-political blocks and economic groups. Under the conditions of a good cooperation, the transit and intermediary part has been
116
strengthened and the value of the space in which Yugoslavia is situated has been increased.
A new element in the geographical situation of Yugoslavia is its central position between the large groups and systems, such as European Economic Community, Council for Mutual Economic Aid and Organization of Countries Exporters of Oil. Yugoslavia is economically directed to the highest degree to the exchange of goods with these neighbouring regions.
However, the international connections and relations are but a part of relations on the world scale into which Yugoslavia inserts itself successfully by the cooperation with all the regions. In this contexts there developed .intensively the cooperation of the SFR Yugoslavia with these countries which are not its immediate or near neighbours and among them particularly with the under- developed countries.
