Ślina jest pierwszym płynem biologicznym, który ma kontakt zarówno z dymem tytonio-
wym, jak i aerozolem generowanym przez e-papierosy, a zatem stanowi ważną linię obrony przed szkodliwymi czynnikami oddziałującymi na jamę ustną. Właściwości przeciwbakteryjne wykazują między innymi zawarte w ślinie immunoglobulina A, lizozym oraz laktoferryna [69,70].
Immunoglobulina A jest jedynym przeciwciałem aktywnie wydzielanym do śliny, a jej stę- żenie w ślinie u osób bez zmian patologicznych w przyzębiu jest stosunkowo niskie. Jednak zwięk-
sza się w obecności zapalenia przyzębia, stanowiąc mechanizm obronny przed bodźcami antyge- nowymi pochodzącymi z biofilmu bakteryjnego płytki nazębnej. IgA może występować również jako swoista immunoglobulina przeciwko A. actinomycetemcomitans, a jej obecność stwierdzono wśród pacjentów z rozpoznanym opornym na leczenie zapaleniem przyzębia [71]. Obniżenie po- ziomu IgA w ślinie może prowadzić do osłabienia swoistej odpowiedzi immunologicznej i przy- spieszyć rozwój zaawansowanej postaci zapalenia przyzębia [72].
Większość badań dotyczących śliny przeprowadzonych wcześniej dotyczyła tylko papiero- sów tradycyjnych. Badania Bennet i wsp. obejmujące osoby palące tradycyjne papierosywykazały
obniżenie poziomu immunoglobuliny A w ślinie w porównaniu do osób niepalących [73]. Potwier- dziły to również badania przeprowadzone przez Barton i wsp. [72] oraz Rudney i wsp. [74], które udowadniają obniżenie poziomu IgA w ślinie u palaczy tytoniu. Jednak badania przeprowadzone przez Kibayashi i wsp. nie wykazały statystycznie istotnych różnic w poziomie IgA w ślinie między palaczami tytoniu a osobami niepalącymi [75]. W badaniach własnych zaobserwowano, żepoziom IgA w ślinie użytkowników papierosów elektronicznych był niższy w porównaniu z grupą kontro- lną.Natomiast poziom IgA w ślinie osób palacych papierosy tradycyjne był jeszcze niższy w po- równaniu z wartościami zarówno grupie użytkowników e-papierosów jak i w grupie kontrolnej.
Wskazuje to, że papierosy elektroniczne w porównaniu z tradycyjnymi papierosami mają mniejszy wpływ na stężenie IgA w ślinie. IgA jest wytwarzana przez gruczoły ślinowe, ale aby powstała sIgA obecna w ślinie konieczne jest jej połączenie ze składnikiem wydzielniczym wytwarzanym w na- błonku gruczołowym. Obniżenie poziomu IgA w ślinie palaczy tytoniu może wynikać z negatyw- nego oddziaływania na komórki układu odpornościowego odpowiedzialne za wytwarzanie IgA lub komórki gruczołu ślinowego uczestniczą w dopełnieniu cząsteczki IgA do sIgA. Ze względu na udowodnione upośledzenie działania makrofagów i limfocytów, u palaczy tytoniu występuje więk- sze ryzyko rozwoju chorób jamy ustnej. Jest to proces odwracalny i wraz z zaprzestaniem palenia, praca układu immunologicznego wraca do prawidłowego stanu [76,77,78]. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez Barton i wsp. stwierdzając, że wartości IgA w ślinie wracają do prawidłowy- ch wartości po 5 latach po zaprzestaniu palenia tytoniu [72].
Lizozym jest obecnym w ślinie enzymem, który powoduje lizę ścian komórkowych bakterii poprzez uszkodzenie peptydoglikanu będącego ich elementem strukturalnym. Sprzyja również agregacji bakterii oraz ich przyleganie do pokrytych śliną powierzchni hydroksyapatytu szkliwa zębów. Poza działaniem przeciwbakteryjnym, wykazuje także działanie przeciwwirusowe i prze- ciwgrzybicze. Wykazano, że lizozym może hamować wzrost grzybów z rodzaju Candida. Głów-
nym źródłem lizozymu obecnego w ślinie są duże i małe gruczoły ślinowe, jednak niewielka jego ilość pochodzi z leukocytów i płynu z kieszonek dziąsłowych [79,80,81,82,83].
W badaniach własnych zaobserwowano spadek poziomu lizozymu w ślinie wśród użytkow- ników e-papierosów w porównaniu z grupą kontrolną. Wykazano jednocześnie obniżony poziom lizozymu wśród osób palących tardycyjne papierosy w porównaniu z osobami niepalącymi, co po- twierdzają badania przeprowadzone przez Rudney i wsp. [74]. Może to wskazywać na podobny wpływ zarówno elektronicznych, jak i tradycyjnych papierosów na zawartość lizozymu w ślinie.
Świadczy to o obniżeniu właściwości przeciwbakteryjnych śliny, co może skutkować większą po-
datnością na choroby infekcyjne jamy ustnej.
Laktoferyna jest wiążącą żelazo glikoproteiną wydzielaną przez komórki surowicze małych i dużych gruczołów ślinowych. Jej podwyższony poziom wskazuje na aktualnie występujące proce- sy zapalne. Wykazuje, podobnie jak lizozym, działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i prze- ciwgrzybicze. Laktoferryna działa bakteriostatycznie poprzez wiązanie jonów żelaza, które są dla bakterii niezbędnym składnikiem odżywczym. Może także wpływać na agregację i przyleganie bakterii. Laktoferyna ma również działanie immunomodulujące i przeciwzapalne na środowisko jamy ustnej [84,85,86,87,88,89].
W przeprowadzonych badaniach wśród użytkowników e-papierosów stwierdzono wyższy poziom laktoferyny w ślinie w porównaniu do osób niepalących.Natomiast poziom laktoferyny w ślinie osób palących tradycyjne papierosy był niższy niż w grupie kontrolnej. Odpowiada to wyni-
kom uzyskanym przez Nishida i wsp. [90], Kibayashi i wsp. [75] oraz Rudney i wsp. [74], gdzie również zaobserwowano tendencję do obniżenia poziomu laktoferryny w ślinie u palaczy tytoniu.
Obniżenie poziomu laktoferryny u palaczy tradycyjnych papierosów mogło być spowodowane upo- śledzeniem funkcji neutrofili [91]. Zaobserwowanie w badaniach własnych różnice w oddziaływa-
niu papierosów elektronicznych i papierosów tradycyjnych na poziom laktoferyny w ślinie wyma- gają dalszych długoterminowych badań na większej grupie badanych.
Do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu niezbędna jest również obecność flory fizjologicznej w jamie ustnej, a każde zaburzenie jej równowagi może prowadzić do rozwoju za- równo chorób jamy ustnej, jak i ogólnoustrojowych [92]. W jamie ustnej bytuje ponad 700 gatun- ków bakterii, co sprawia że może być postrzegana jako bardzo heterogeniczny ekosystemem [93].
Wpływ palenia tytoniu na mikroflorę jamy ustnej jest wprawdzie lepiej poznanym zjawiskiem niż wpływ aerozolu e-papierosów, jednakże oba aspekty wymagają dalszych badań [94]. W ostatnich badaniach przeprowadzonych przez Stewart i wsp. nie zaobserwowano istotnych zmian w mikroflo- rze jamy ustnej pomiędzy palaczami tytoniu a osobami niepalącymi [94], jednakże Yu i wsp. [95]
zauważyli zmniejszenie różnorodności bakterii w jamie ustnej wśród osób palących tradycyjne pa- pierosy, co jest zgodne z naszymi badaniami. Według badań przeprowadzonych przez Yu i wsp.
palenie tytoniu wywierało silny wpływ na mikroflorę błony śluzowej szczególnie policzków, nie wykazano przy tym jednak istotnych różnic w pozostałych obszarach jamy ustnej pomiędzy oso- bami palącymi tytońa osobami niepalącymi [95]. W przeprowadzonych badaniach własnychstwier- dzono, że osoby palące tradycyjne papierosy wykazywali zmniejszoną różnorodność mikroorgani- zmów w obrębie błony śluzowej policzka, obserwowano głównie bakterie komensalne (86%), w porównaniu do grupy kontrolnej (71%) i użytkowników e-papierosów (62,5%). W żadnej próbie materiału pobranego od osób palących tradycyjne papierosy nie stwierdzono obecności Pseudomo- nas aeruginosa, bakterii względnie chorobotwórczej, która występowała wśród grupy kontrolnej lub użytkowników papierosów elektronicznych. Różnice w różnorodności bakterii występujących w jamie ustnej między osobami palacymi tradycyjne papierosy i osobami niepalącymi zaobserwo- wano również w badaniach przeprowadzonych przez Morrisa, gdzie palacze wykazywali zmniej- szenie liczby występujących kolonii Porphyromonas, Neisseria i Gemella [67]. Wu i wsp stwier-
dził ograniczenie występowania Proteobacteria wśród palaczy papierosów tradycyjnych [97]. W badaniach przeprowadzonych przez Wu i wsp. zaobserwowano także, że zmiany zachodzące w mi- kroflorze jamy ustnej u palaczy tytoniu nie sąstałe i po zaprzestaniu palenia, nie obserwuje się róż- nic w porównaniu do osób, które nigdy nie paliły tytoniu [97].
Wpływ użytkowania elektronicznych papierosów na bakterie występujące w jamie ustnej jest zagadnieniem, które nie było dotychczas przedmiotem kompleksowych badań. Pojedyncze ba- danie przeprowadzone w 2018 r. przez Stewart i wsp. [94], nie wykazało istotnych zmian w różno- rodności bakterii jamy ustnej wśród użytkowników e-papierosów w porównaniu z osobami niepalą- cymi. W badaniach własnych uzyskanonieco odmienne wyniki. Wprawdziewśród użytkowników e- papierosów zaobserwowano znacznie częstsze współwystępowanie w jamie ustnej bakterii komen- salnych z potencjalnie patogennymiw porównaniu z osobami palącymi tradycyjne papierosy (37,5%
vs 14% ; p <0,05), to w porównaniu zosobami niepalącymibyły to niewielkie różnice (37,5% vs 31%; bez stwierdzonej istotnościstatystycznej). W odniesieniu do pałeczek Gram- ujemnych uzy- skano podobne wyniki: stwierdzono statystycznie istotny wzrost ich liczby wśród użytkowników e- papierosów w porównaniu do osób palących tradycyjne papierosy(27,5% vs 4,6%, p <0,05), lecz w odniesieniu do grupy osób niepalących, byłoy to nieistotne różnice (27,5% vs 16,6%).
W badaniach przeprowadzonych przez Hwang i wsp. na komórkach nabłonkowych układu oddechowego wykazano, że użytkowanie elektronicznych papierosów zwiększają zwiększa wiru- lencję bakterii S. aureus. Może być to związane z osłabieniem funkcjonowania układu immunolo- gicznego spowodowaną przez ekspozycję na działanie e-papierosów oraz ich działanie cytotok- syczne. Infekcje gronkowcowe u pacjentów użytkujących elektroniczne papierosy mogą być więc bardziej niebezpieczne i trudniejsze w leczeniu. Badania te wskazały, że użytkowanie e-papierosów może potencjalnie osłabiać zdolność organizmu ludzkiego do zwalczania infekcji, a w konsekwen-
cji sprzyjać zwiększaniu się wirulencji kolonizujących bakterii oraz rozwojowi stanów zapalnych [98].
W badaniach własnych nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w obecności Candida albicans we wszystkich grupach. Z kolei badania przeprowadzone przez Mokeem i wsp. [99] wy- kazały częstszą kolonizację jamy ustnej przez Candida spp zarówno wśród użytkowników e-papie- rosów, jak i osób palących tradycyjne papierosy w porównaniu z osobami niepalącymi. Ze łwzglę- du na znaczne różnice w uzyskanych wynikach wskazane jest prowadzenie dalszych badań uwzględniających większą grupę badaną.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że użytkowanie elektronicznych papierosów powo- dowało zmiany we właściwościach przeciwbakteryjnych śliny. Użytkowanie elektronicznych pa- pierosów wpływało również niekorzystnie na mikroflorę jamy ustnej szczególnie w odniesieniu do bakterii komensalnych i potencjalnie patogennych w jamie ustnej w porównaniu do osób palących papierosy tradycyjne jak i osób niepalących. Wpływ papierosów elektronicznych na właściwości przeciwbakteryjne śliny oraz florę bakteryjną jamy ustnej wskazały na zmiany, które mogą w przy- szłości wpływać na procesy patologiczne nie tylko w jej obrębie ale również w całym organizmie.
Przeprowadzone badania wskazały na potrzebę dalszych longitudinalnych badań na większej grupie osób.
9. Wnioski
1. Błona śluzowa osób użytkujących e- papierosy nie wykazywała zmian klinicznych w porówna- niu z grupą kontrolną.
2. Ślina użytkowników e-papierosów wykazała zmiany właściwości przeciwbakteryjnych w po- równaniu z grupą kontrolną.
3. Badania mikrobiologiczne osób użytkujących e-papierosy wykazały występowanie zmian we flo- rze bakteryjnej jamy ustnej w porównaniu z grupą kontrolną.
4. Zmiany w środowisku jamy ustnej występujące wśród użytkowników e-papierosów sprzyjały- większej kolonizacji szczepami potencjalnie patogennymi, w porównaniu z grupą kontrolną, co może mieć wpływ na rozwój i przebieg niektórychprocesów patogennych w organiźmie.
5. Wpływ papierosów elektronicznych na właściwości przeciwbakteryjne śliny oraz florę bakteryj- ną jamy ustnej wymaga dalszych długoterminowych badań na większej grupie pacjentów.
10. Piśmiennictwo
[1] Malhotra, R., Kapoor, A., Grover, V., Kaushal, S. Nicotine and periodontal tissues. Journal of
[2] World Health Organization. Media centre Tobacco Fact sheet [Available at http://www.who.int/
mediacentre/factsheets/fs339/en]
[3] Zappacosta B, Persichilli , De Sole P, Mordente A, Giardia B. Effect of smoking one cigarette on antioxidant metabolites in the saliva of healthy smoker. Arch Oral Boil 1999;44:485-8.
[4] Hoffmann D, Hecht SS, Advances in tobacco carcinogenesis. Handbook of Experimental Phar- macology. Grover P. Springer -Verlag 1989.
[5] Alberg AJ, The influence of cigarette smoking on circulatory concentrations od antioxidant mi- cronutrients. Toxicology 2002; 180:121-37
[6] Kolte AP, Kolte RA, Laddha RK, Effect of smoking on salivary composition and periodontal status. J Indian Soc Periodontol 2012 Jul-Sep; 16(3): 350-353
[7] Rudziński R, Banach J, Wpływ dymu papierosowego na przebieg i stopień zaawansowania pro- cesu zapalnego w tkankach przyzębia. Annales Academiae Medicae Stetinensis, 2011, Vol.57(1), pp.88-95
[8] Kibayashi M, Tanaka M I wsp. Longitudinal study of the association between smoking as a pe- riodontitis risk and salivary biomarkers related to periodontitis. Journal of Periodontology
2007;78;5:859-67
[9] Javed F, Bashir Ahmed H, Romanos GE. Association between environmental tobacco smoke and periodontal disease: a systematic review. Environmental research. 2014;133:117–122.
[10] Balaji SM. Tobacco smoking and surgical healing of oral tissues: a review. Indian journal of dental research : official publication of Indian Society for Dental Research. 2008;19:344–348.
[11] Javed F, Al-Askar M, Samaranayake LP, Al-Hezaimi K. Periodontal disease in habitual cig- arette smokers and nonsmokers with and without prediabetes. The American journal of the medical sciences. 2013;345:94–98.
[12] Javed F, Nasstrom K, Benchimol D, Altamash M, Klinge B, Engstrom PE. Comparison of pe- riodontal and socioeconomic status between subjects with type 2 diabetes mellitus and non-diabetic controls. Journal of periodontology. 2007;78:2112–2119.
[13] Kotsakis GA, Javed F, Hinrichs JE, Karoussis IK, Romanos GE. Impact of cigarette smoking on clinical outcomes of periodontal flap surgical procedures: a systematic review and meta-analysis.
Journal of periodontology. 2015;86:254–263.
[14] Javed F, Al-Rasheed A, Almas K, Romanos GE, Al-Hezaimi K. Effect of cigarette smoking on the clinical outcomes of periodontal surgical procedures. The American journal of the medical sci- ences. 2012;343:78–84.
[15] Bertholon JF, Becquemin MH, Annesi-Maesano I, Dautzenberg B. Electronic Cigarettes: A Short Review. Respiration. 2013;86:433-438
[16] Ayers JW, Ribisl KM, Brownstein JS, Tracking the rise in popularity of electronic nicotine de- livery systems (electronic cigarettes) using search query surveillance. Am J Prev Med. 2011;40:
448–453.
[17] Goniewicz ML, Gawron M, Nadolska J, Balwicki Ł, Sobczak A, Rise in Electronic Cigarette Use Among Adolescents in Poland. J Adelesc Health. 2014;55:713-715
[18] Etter JF, Bullen C, Electronic Cigarette: users profile, utilization, satisfaction and perceived efficiancy. Addiction 2011;106:2017-2028
[19] Pisinger C, Dossing M, A systematic review of health effects of electronic cigarettes. Prev Med 2014;69:248–260
[20] Holliday R, Stubbs C. A Dental Perspective On Electronic Cigarettes: The Good, The Bad and The Ugly. Oral Health 2015(6)
[21] McKee M, Capewell S, Evidence about electronic cigarettes: a foundation built on rock or sand?, BMJ 2015;351:h4863
[22] McNeill A, Brose LS, Calder R, Hitchman SC, Hajek P, McRobbie H. E-cigarettes: an eviden- ce update. A report commissioned by Public Health England 2015
[23] Brown CJ, Cheng JM. Electronic cigarettes: product characterisation and design considera- tions. Tob Control. 2014 May;23 Suppl 2:4-10.
[24] Varughese S, Teschke K, Brauer M, Chow Y, van Netten C, Kennedy SM: Effects of theatrical smokes and mists on respiratory health in the entertainment industry. Am J Ind Med 2005;47:411-418.
[25] Trtchounian A, Williams M, Talbot P: Conventional and electronic cigarettes (e-cigarettes) have different smoking characteristics. Nicotine Tob Res 2010;12:905-912.
[26] Werley MS, McDonald P, Lilly P, Kirkpatrick D, Wallery J, Byron P, Venitz J: Non-clinical safety and pharmacokinetic evaluations of propylene glycol aerosol in Sprague-Dawley rats and Beagle dogs. Toxicology 2011;287:76-90.
[27] McAuley TR, Hopke PK, Zhao J, Babaian S: Comparison of the effects of e-cigarette vapor and cigarette smoke on indoor air quality. Inhal Toxicol 2012;4:850-857.
[28] Montharu J, Le Guellec S, Kittel B, Rabemampianina Y, Guillemain J, Gauthier F, Diot P, de Monte M: Evaluation of lung tolerance of ethanol, propylene glycol, and sorbitan monooleate as solvents in medical aerosols. J Aerosol Med Pulm Drug Deliv 2010;23:41-46.
[29] Kosmider L, Sobczak A, Fik M, Knysak J, Zaciera M, Kurek J, Goniewicz ML. Carbonyl compounds in electronic cigarette vapors: effects of nicotine solvent and battery output voltage.
Nicotine & tobacco research : official journal of the Society for Research on Nicotine and Tobacco.
2014;16:1319–1326.
[30] Jensen RP, Luo W, Pankow JF, Strongin RM, Peyton DH. Hidden Formaldehyde in E-Cigarette Aerosols. N Engl J Med 2015; 372:392-394
[31] Khlystov A, Samburova. Flavoring Compounds Dominate Toxic Aldehyde Production during ECigarette Vaping. Environmental Science and Technology 11/2016
[32] Ingebrethsen BJ, Cole SK, Alderman SL. Electronic cigarette aerosol particle size distribution measurements. Inhalation toxicology. 2012;24(14):976–84.
[33] Leigh NJ, et al. Flavourings significantly affect inhalation toxicity of aerosol generated from electronic nicotine delivery systems (ENDS), Tob Control 2016;25:ii81–ii87. doi:10.1136/tobacco- control-2016-053205
[34] Bahl V, Lin S, Xu N, Davis B, Wang YH, Talbot P: Comparison of electronic cigarette refill fluid cytotoxicity using embryonic and adult models. Reprod Toxicol 2012;4:529-537.
[35] Williams M, Villarreal A, Bozhilov K, Lin S, Talbot P. Metal and silicate particles including nanoparticles are present in electronic cigarette cartomizer fluid and aerosol. PLoS One. 2013;8(3) [36] Goniewicz ML, Knysak J, Gawron M, Kosmider L, Sobczak A, Kurek J, Prokopowicz A, Ja- blonska-Czapla M, Rosik-Dulewska C, Havel C, Jacob P 3rd, Benowitz N. Levels of selected carci- nogens and toxicants in vapour from electronic cigarettes. Tob Control. 2014 Mar;23(2):133-139.
[37] Neu HM, Lee A, Brandis JEP, et al. Cigalike electronic nicotine delivery systems e-liquids con- tain variable levels of metals. Sci Rep. 2020;10(1):11907
[38] Cheng T. Chemical evaluation of electronic cigarettes. Tob Control 2014;23:11–17
[39] Baraibar MA, Liu L, Ahmed EK, Friguet B. Protein oxidative damage at the crossroads of cel- lular senescence, aging, and age-related diseases. Oxidative medicine and cellular longevity.
2012;2012:919832.
[40] Satoh R, Kishino K, Morshed SR, Takayama F, Otsuki S, Suzuki F, Hashimoto K, Kikuchi H, Nishikawa H, Yasui T, Sakagami H. Changes in fluoride sensitivity during in vitro senescence of normal human oral cells. Anticancer research. 2005;25:2085–2090.
[41] Pradeep AR, Ramchandraprasad MV, Bajaj P, Rao NS, Agarwal E. Protein carbonyl: An oxida- tive stress marker in gingival crevicular fluid in healthy, gingivitis, and chronic periodontitis sub- jects. Contemporary clinical dentistry. 2013;4:27–31.
[42] Canakci CF, Tatar A, Canakci V, Cicek Y, Oztas S, Orbak R. New evidence of premature ox- idative DNA damage: mitochondrial DNA deletion in gingival tissue of patients with periodontitis.
Journal of periodontology. 2006;77:1894–1900.
[43] Kucharska M, Wesolowski W, Czerczak S, Socko R. Testing of the composition of e-cigarette liquids – Manufacturer-declared vs. true contents in a selected series of products. Med Pr
2016;67(2):239–253
[44] Pisinger C, Dossing M, A systematic review of health effects of electronic cigarettes. Prev
[45] Burstyn I. Peering through the mist: systematic review of what the chemistry of contaminants in electronic cigarettes tells us about health risks. BMC Public Health 2014.
doi:10.1186/1471-2458-14-18
[46] Sundar IK, Javed F, Romanos GE, Rahman I. E-cigarettes and flavorings induce inflammatory and pro-senescence responses in oral epithelial cells and periodontal fibroblasts. Oncotarget
2016;7(47): 77196–77204
[47] Ji EH, Sun B, Zhao T, Shu S, Chang CH, Messadi D, Xia T, Zhu Y, Hu S. Characterization of Electronic Cigarette Aerosol and Its Induction of Oxidative Stress Response in Oral Keratinocytes.
PLoS ONE 2016; 11(5)
[48] Callahan-Lyon P. Electronic cigarettes: human health effects. Tob Control. 2014;23:36-40 [49] Gennimata SA, Palamidas A, Kaltsakas G, Tsikrika S, Vakali S, Gratziou C, Koulouris N:
Acute effects of e-cigarette on pulmonary function in healthy subjects and smokers. ERS Congress, Vienna, 2012.
[50] Vakali S, Tsikrika S, Gennimata SA, Kaltsakas G, Palamidas A, Koulouris N, Gratziou C:
Acute impact of a single e-cigarette smoking on symptoms, vital signs and airways inflammatory response. ERS Congress, Vienna, 2012.
[51] Vardavas CI, Anagnostopoulos N, Kougias M, Evangelopoulou V, Connolly GN, Behrakis PK:
Short-term pulmonary effects of using an electronic cigarette: impact on respiratory flow resistance, impedance, and exhaled nitric oxide. Chest 2012;141:1400-1406.
[52] Wu Q, Jiang D, Minor M, Chu HW. Electronic Cigarette Liquid Increases Inflammation and Virus Infection in Primary Human Airway Epithelial Cells, Plos One 2014, doi.org/10.1371/journa- l.pone.0108342
[53] Ara T, Kurata K, Hirai K, Uchihashi T, Uematsu T, Imamura Y, Furusawa K, Kurihara S, Wang PL. Human gingival fibroblasts are critical in sustaining inflammation in periodontal disease. Jour- nal of periodontal research. 2009;44:21–27.
[54] Willershausen I, Wolf T, Weyer V, Sader R, Ghanaati S, Willershausen B. Influence of E-smo- king liquids on human periodontal ligament fibroblasts. Head & face medicine. 2014;10:39.
[55] Sancilio S, Gallorini M, Cataldi A, di Giacomo V. Cytotoxicity and apoptosis induction by e- cigarette fluids in human gingival fibroblasts. Clinical oral investigations. 2016;20:477–483.
[56] Yu V, Rahimy M, Korrapati A. Electronic cigarettes induce DNA stand breaks and cell death independently of nicotine in cell lines. Oral Oncology 2016;52:58-65
[57] Semlali A, Chakir J, Goulet JP, Chmielewski W, Rouabhia M. Whole cigarette smoke promotes human gingival epithelial cell apoptosis and inhibits cell repair processes. Journal of Periodontal Research 2011, doi 10.1111/j.1600-0765.2011.01370.x
[58] Rouabhia M, Park HJ, Semlali A, Zakrzewski A, Chmielewski W, Chakir J, E-Cigarette Vapor Induces an Apoptotic Response in Human Gingival Epithelial Cells Through the Caspase-3 Path- way, J. Cell. Physiol. 232: 1539–1547, 2017
[59] Holliday R, Kist R, Bauld L. E-cigarette vapour is not inert and exposure can lead to cell da- mage. Evidence-Based Dentistry 2016;17:2–3.
[60] Tinti F, Soory M. Mechanisms for redox actions of nicotine and glutathione in cell culture, re- levant to periodontitis. Sci Rep 2012;2:566
[61] Tinti F, Soory M. Oxidative actions of hydrogen peroxide in human gingival and oral perosteal fibroblasts: responses to glutathione and nicotine, relevant to healing in a redox environment. Re- dox Biol 2013;2:36–43
[62] Lerner CA, Sundar IK, Watson RM, Elder A, Jones R, Done D, Kurtzman R, Ossip DJ, Robin- son R, McIntosh S, Rahman I. Environmental health hazards of e-cigarettes and their components:
Oxidants and copper in e-cigarette aerosols. Environmental pollution. 2015;198C:100–107.
[63] Lerner CA, Rutagarama P, Ahmad T, Sundar IK, Elder A, Rahman I. Electronic cigarette aerosols and copper nanoparticles induce mitochondrial stress and promote DNA fragmentation in lung fibroblasts. Biochemical and biophysical research communications. 2016;477:620–625.
[64] Cooke MS, et al. Oxidative DNA damage: mechanisms, mutation, and disease. Faseb j. 2003;17(10):1195–214.
[65] De Bont R, van Larebeke N. Endogenous DNA damage in humans: a review of quantitative
[66] Squier CA, Mantz MJ, Wertz PW. Effect of menthol on the penetration of tobacco carcinogens and nicotine across porcine oral mucosa ex vivo. Nicotine Tob Res 2010;12(7): 763-767.
[67] Nagler R, Lischinsky S, Diamond E i wsp. Effect of cigarette smoke on salivary proteins and enzyme activities. Arch Biochem Biophys 2000 Jul 15;379(2):229-36
[68] Kanehira T, Shibata K, Kashiwasaki H, Lnoue N, Morita M. Comparison of antioxidant en- zyme in saliva of elderly smok- ers & non-smokers. Gerodontology 2006;23:38-42.
[69] Zappacosta B., Persichilli S., De Sole P., Mordente A., Giardia B. Effect of smoking one cig- arette on antioxidant metabolites in the saliva of healthy smoker. Arch. Oral Biol. 1999;44:485–488 [70] Nagler R., Lischinsky S., Diamond E., Drigues N., Klein I., Reznick A.Z. Effect of cigarette smoke on salivary proteins and enzyme activities. Arch. Biochem. Biophys. 2000;379:229–236 [71] LyngePedersen A.M., Belstrøm D. The role of natural salivary defences in maintaining a heal- thy oral microbiota. J. Dent. 2019;68:3–12
[72] Barton J.R., Riad M.A., Gaze M.N., Maran A.G., Ferguson A. Mucosal immunodeficiency in smokers, and in patients with epithelial head and neck tumours. Gut. 1990;31:378–382
[73] Bennet, K.R.; Reade, P.C. Salivary immunoglobulin a levels in normal subjects, tobacco smo- kers and patients with minor aphthous ulceration. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1982, 53, 461–
465
[74] Rudney J.D. Does variability in salivary protein concentrations influence oral microbial ecolo- gy and oral health? Crit. Rev. Oral Biol. Med. 1995;6:343–367
[75] Kibayashi M., Tanaka M., Nishida N., Kuboniwa M., Kataoka K., Nagata H., Nakayama K., Morimoto K., Shizukuishi S. Longitudinal study of the association between smoking as a periodon- titis risk and salivary biomarkers related to periodontitis. J. Periodontol. 2007;78:859–867
[76] Thomas, W. R., Holt, P. G., and Keast, D.: Effect of Cigarette Smoking on Primary and Sec- ondary Humoral Responses of Mice, Nature 243: 240-241, 1973
[77] Finklea, J. F., Hasseblad, V., Riggan, W. B., Nelson. W. C., Hammer, D. I., and Newill. V. A.:
Cigarette Smoking and Hemagglutination Inhibition Response to Influenza After Natural Disease and Immunization, Am. Rev. Resp. Dis. 104: 368376, 1971.
[78] Thomas, W. R., Holt, P. G., and Keast, D.: Recovery of Immune System After Cigarette Smok- ing, Nature 248: 358-359, 1974.
[79] Hannig C., Hannig M., Attin T. Enzymes in the acquired enamel pellicle. Eur. J. Oral Sci.
2005;113:2–13
[80] Samaranayake Y.H., Samaranayake L.P., Wu P.C., So M. The antifungal effect of lactoferri- nand lysozyme on Candida krusei and Candida albicans. APMIS Oral Biol. 1997;105:875–883 [81] Yeh C.K., Dodds M.W., Zuo P., Johnson D.A. A population-based study of salivary lysozyme concentrations and candidal counts. Arch. Oral Biol. 2018;42:25–31
[82] Tsang C., Samaranayake L. Salivary lysozyme and related parameters of a predominantly Chi- nese, HIV-infected cohort in Hong Kong. Oral Dis. 1999;5:241–246
[83] Fábián T.K., Hermann P., Beck A., Fejérdy P., Fábián G. Salivary defense proteins: Their ne- twork and role in innate and acquired oral immunity. Int. J. Mol. Sci. 2012;13:4295–4320
[84] Masson P.L., Heremans J.F., Schonne E. Major Lactoferrin, an iron-binding protein in neutro- philic leukocytes. J. Exp. Med. 1969;130:643–648
[85] Reitamo S., Konttinen Y.T., Segerberg-Konttinen M. Distribution of lactoferrin in human sali- vary glands. Histochemistry. 1980;66:285–291
[86] Eberhard J., Drosos Z., Tiemann M., Jepsen S., Schröder J.M. Immunolocalization of lactofer- rin in healthy and inflamed gingival tissues. J. Periodontol. 2006;77:472–478
[87] Nikawa H., Samaranayake L.P., Tenovuo J., Pang K.M., Hamada T. The fungicidal effect of human lactoferrin on Candida albicans and Candida krusei. Arch. Oral Biol. 1993;38:1057–1063 [88] Wu T., Samaranayake L.P., Leung W.K., Sullivan P.A. Inhibition of growth and secreted as- partyl proteinase production in Candida albicans by lysozyme. J. Med. Microbiol. 1999;48:721–730