Uczestnik konkursu: Sara Noskowska Nauczyciel: Piotr Atemborski
Szkoła Podstawowa nr 172 w Łodzi
Edward Mieczysław Potęga – przyrody ojczystej miłośnik, znawca i obrońca
Edward Mieczysław Potęga był wybitnym przyrodnikiem, pedagogiem, społecznikiem, ale przede wszystkim niezwykle aktywnym popularyzatorem polskiej przyrody i twórcą Miejskiego Muzeum Przyrodniczo – Pedagogicznego, czyli obecnego Muzeum Przyrodniczego w Łodzi.
Pomimo jego dorobku naukowego i spuścizny, jaką po sobie zostawił (napisał na przykład zawierającą aż 10 000 haseł, map i fotografii „Encyklopedię Ochrony Przyrody w Polsce”, która, niestety do tej pory nie została wydana) Edward M. Potęga jest, moim zdaniem, postacią niesłusznie
zapomnianą. Pomimo, że tak wiele swoich publikacji i działań edukacyjnych kierował do dzieci i młodzieży, dla współczesnego pokolenia młodych łodzian jest osobą zupełnie nieznaną.
Zetknęłam się z nazwiskiem Edward Mieczysław Potęga w trakcie spaceru po Parku im.
Henryka Sienkiewicza w Łodzi. Zauważyłam imponujący głaz, jak się okazało, pomnik przyrody i jeden z największych głazów w regionie łódzkim ważący około 35 ton, a na nim niewielką tabliczkę
ufundowaną w 1984 r. przez Ligę Ochrony Przyrody, upamiętniającą jej wieloletniego Prezesa i Członka Honorowego –Edwarda M. Potęgę.
Kiedy odwiedziłam Muzeum Przyrodnicze dowiedziałam się, że pierwotnie tabliczka była większa i dużo bardziej okazała, alepadła łupem złodziei i obecna tabliczka jest przez to taka skromna.
Na szczęście na samym gmachu Muzeum znajduje się wykonana z polerowanego, czarnego granitu tablica pamiątkowa poświęcona Edwardowi M. Potędze (odsłonięcie tablicy miało miejsce 09.01.2008 r., wybór daty nie był przypadkowy bo 9 stycznia obchodzony jest Dzień Ligi Ochrony Przyrody).
Po wizycie w Muzeum Przyrodniczym postanowiłam poznać lepiej historię życia twórcy tej placówki. Okazało się, że o życiu i działalności Edwarda M. Potęgi powstała dotąd tylko jedna książka i jedna praca magisterska, ale dzięki wsparciu pracowników Muzeum (którym bardzo zależy na upamiętnieniu założyciela i wieloletniego Dyrektora ich Muzeum) i własnym poszukiwaniom
udało mi się zebrać informacje oraz dokumenty, publikacje i zdjęcia, które, mam nadzieję, choć w pewnym stopniu przybliżą sylwetkę i dokonania Pana Edwarda M. Potęgi szerszej grupie
odbiorców.
Edward M. Potęga urodził się 13.10.1890 r. w Stanisławowie. Był synem gajowego, co prawdopodobnie przyczyniło się do tego, że od najmłodszych lat kochał przyrodę. W gimnazjum zorganizował szkolne kółko przyrodnicze i został jego Przewodniczącym. Tak więc już jako bardzo młody człowiek starał się łączyć dwie swoje pasje: miłość do przyrody ojczystej i zachęcanie innych do włączenia się w upowszechnianie wiedzy przyrodniczej i aktywną ochronę jej zasobów.
Ukończył Cesarsko – Królewskie Męskie Seminarium Nauczycielskie, w 1912 r. zdał egzamin nauczycielski i rozpoczął pracę jako nauczyciel przyrody w szkole ludowej w Sadzawie.
Kiedy wybuchła I wojna światowa, w 1914 r. Edward M. Potęga został powołany do wojska austriackiego. Ranny w trakcie walk w Serbii przebywał w szpitalu wojskowym w Karyntii. Po wojnie uczył przyrody w szkole podstawowej w Lachowcach. W 1921 r. udało mu się uzyskać zgodę Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego na przeprowadzkę do Łodzi, gdzie kontynuował pracę nauczyciela i zajmował się krajoznawstwem.
Został członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i w 1923 r. zainicjował utworzenie w ramach PTK Sekcji Przyrodniczej. Zaczął gromadzić zbiory przyrodnicze, które wniósł później do
W latach 1921-1924 pracował w Miejskiej Centralnej Pracowni Przyrodniczej jako laborant, a od 1924 r. jako jej kierownik. Pod jego kierownictwem Pracownia stała się wzorem dla innych tego typu placówek w kraju, a także impulsem do powstania aż 8 filii w łódzkich szkołach. Edward M.
Potęga wraz ze swoimi współpracownikami gromadzili unikalne zbiory przyrodnicze, własnoręcznie konstruowali przyrządy i preparaty, gromadzili cenne księgozbiory, które udostępniali bezpłatnie szkołom powszechnym i gimnazjom jako pomoce naukowe. Organizowali także wycieczki terenowe, oraz cieszące się ogromnym powodzeniem – odczyty, pokazy, akcje np. ochrony ptaków i wystawy przyrodnicze. Pracownia zorganizowała łącznie 85 konferencji dydaktyczno – metodycznych dla nauczycieli a w 1930 r. liczba uczniów, którzy uczestniczyli w organizowanych przez Pracownię ćwiczeniach osiągnęła liczbę 100 000.
W 1926 r. Edward M. Potęga założył przy Pracowni szkolny ogród botaniczny w Parku
Źródliska oraz szkolny ogród zoologiczny, w którym przebywały zwierzęta z polskich lasów i odbywały się lekcje przyrody dla młodzieży. Szkolny ogród botaniczny przemianowany został
później na Miejski Ogród Botaniczny. Zgromadzono w nim około 1 000 gatunków roślin, grupowanych pod kątem potrzeb szkolnego programu nauczania. Z czasem Miejski Ogród Botaniczny został wzbogacony okazami zoologicznymi i przekształcony w Ogród Botaniczno – Zoologiczny.
Edward M. Potęga był jednym z założycieli Towarzystwa Przyrodników im. Stanisława Staszica w Łodzi, które miało na celu zjednoczenie przyrodników, naukowców i nauczycieli oraz miłośników przyrody z województwa łódzkiego w celu skoordynowania ich działalności, a przez to osiągnięcia lepszych efektów badawczych i popularyzatorskich wśród młodzieży i dorosłych.
Towarzystwo zapoczątkowało prace nad ochroną przyrody Ziemi Łódzkiej. Z jego inicjatywy powstał pierwszy łódzki rezerwat przyrody „Polesie Konstantynowskie”. Edward M. Potęga pełnił funkcję Prezesa Towarzystwa aż do wybuchu drugiej wojny światowej.
Edward M. Potęga był też twórcą i redaktorem jedynego w ówczesnej Polsce czasopisma o charakterze popularnonaukowym „Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane”, które ukazywało się
w latach 1927 - 1939. Na jego łamach publikowane były artykuły dotyczące ochrony przyrody, fizjografii, dydaktyki i metodyki. Redagował „Kółko Przyrodnicze” dla młodzieży a dla dzieci ilustrowane pismo „Młody Przyjaciel Zwierząt”.
Edward M. Potęga wierzył, że tylko wychowując młode pokolenie na ludzi wrażliwych na piękno natury jesteśmy w stanie stworzyć społeczeństwo, które nie będzie niszczyć przyrody;
wycinać lasów i krzywdzić zwierząt. Organizował warsztaty i odczyty dla dzieci i młodzieży, zachęcał ich do wymyślania i realizowania akcji, których celem było zawsze lepsze poznanie
Wielką zasługą Edwarda Potęgi i jego współpracowników było zainicjowanie muzealnictwa przyrodniczego na Ziemi Łódzkiej. W 1930 r. w łódzkim Parku im. H. Sienkiewicza (dawnym Mikołajewskim Ogrodzie Miejskim) w budynku gospodarczym po jadłodajni dla ubogiej inteligencji (prowadzonym przez wydział Opieki Społecznej) Edward M. Potęga stworzył Miejskie Muzeum Przyrodniczo-Pedagogiczne, którego został dyrektorem. Oparcie nowej instytucji o Centralną Miejską Pracownię Przyrodniczą oraz Muzeum Nauki i Sztuki, przyznanie jej przez władze Łodzi budynku w centrum miasta, oraz zapewnienie stałego budżetu umożliwiło rozwój Muzeum, które w krótkim czasie stało się ważnym ośrodkiem działalności dydaktycznej. W skład zbiorów Muzeum weszły eksponaty dawnego Muzeum Nauki i Sztuki, zbiory Towarzystwa Przyrodniczego i okazy z wielkiej wystawy przyrodniczej. W Muzeum znajdowały się działy: modeli i preparatów anatomicznych, zoologiczny, botaniczny, paleontologiczny, mineralogiczny, petrograficzny i ochrony przyrody. Mieściły się tam również zbiory map, rysunków i fotografii oraz specjalistyczna biblioteka.
W Muzeum odbywały się często lekcje dla młodzieży. Stało się ono też siedzibą Towarzystwa Przyrodniczego i miejscem redakcji kilku wydawnictw.
W Muzeum Przyrodniczo-Pedagogicznym odbywały się wystawy takie jak „Przyroda Polski –jej piękno i ochrona” i „Pokochaj przyrodę Ojczystą”, które odwiedziły tysiące osób.
Z inicjatywy Edwarda M. Potęgi w parku im. H. Sienkiewicza zainstalowano w 1932 r. Stację Meteorologiczną dla województwa łódzkiego, Stację Hydrobiologiczną oraz Stację Ochrony Roślin.
Edward M. Potęga był wielkim miłośnikiem gór, zwłaszcza Tatr i Karpat. W trakcie swoich samotnych wędrówek, a takie właśnie lubił najbardziej, nie tylko podziwiał przyrodę, ale też starał się zbierać i zdobywać zbiory dla Centralnej Szkolnej Pracowni Przyrodniczej a później dla Muzeum Przyrodniczego. Zbiory obu tych instytucji powstawały głównie z darowizn, depozytów i kolekcji własnych członków i pracowników tych instytucji. Ciągły brak funduszy na zakup zbiorów sprawił, że pracownicy Pracowni a później Muzeum starali się je kompletować samodzielnie. Zbierali zwierzęta znalezione martwe w parkach (głównie ptaki) oraz takie, które zginęły w wypadkach komunikacyjnych i samodzielnie je preparowali, żeby można było wyeksponować je na wystawach stałych Muzeum. Niezwykle cenna była również współpraca z ogrodami zoologicznymi, które
przekazywały Pracowni a później Muzeum padłe zwierzęta, które były następnie preparowane i stawały się częścią kolekcji zbiorów przyrodniczych.
Edward M. Potęga marzył o skompletowaniu kości szkieletu niedźwiedzia jaskiniowego Ursus spelaeus Rosenmuller dla Centralnej szkolnej pracowni przyrodniczej w Łodzi. Na samotnej wyprawie po takie kości w grocie Magury obie nogi przygniótł mu obsuwający się blok skalny; z ogromnym wysiłkiem zdołał nogi odgrzebać i mimo złamanej kości wypełznąć z jaskini i wezwać pomocy juhasów. Po tym wypadku do końca życia pozostała mu blizna i lekko utykał. W tym samym roku skompletował ten szkielet kośćmi, które (tym razem już nie sam) wygrzebał w tej samej jaskini.
Preparował swój szkielet niedźwiedzia jaskiniowego przez dwa lata, obecnie stanowi on jeden z najcenniejszych eksponatów Muzeum Przyrodniczego w Łodzi.
W 1936 r. podczas prac nad budową systemu kanalizacji miejskiej w Łodzi odnaleziono w korytach łódzkich rzek czaszkę żubra, sporą liczbę kości mamuta włochatego, a także czaszkę tura,
która stała się później symbolem łódzkiego Muzeum Przyrodniczego.
W 1940 r. Edward M. Potęga został usunięty przez władze niemieckie ze swojego ukochanego
Muzeum. W czasie wojny, żeby się utrzymać, pracował jako rachmistrz w majątku rolnym w Ciechanowcach, a później w Górkach Nowych. W czasie okupacji opracowywał swoją
monumentalną „Encyklopedię Ochrony Przyrody w Polsce”, która, niestety do tej pory nie znalazła wydawcy.
Po wojnie Edward M. Potęga wrócił do Łodzi i został Kierownikiem Ochrony Przyrody i Zabytków Przyrody województwa łódzkiego. Powrócił też do pracy w Muzeum Przyrodniczym
i został ponownie jego dyrektorem. W Muzeum organizował wystawy przyrodnicze a jedną z pierwszych była wystawa fotograficzna „Piękno Ziem Odzyskanych w Fotografii”.
Zorganizował Biuro Ochrony Przyrody, które z czasem stało się organizacją ogólnokrajową
pod nazwą Liga Ochrony Przyrody z centralą w Łodzi. Lokalem LOP stały się pomieszczenia w Muzeum Przyrodniczym a Edward M. Potęga został w 1945 r. Prezesem tej organizacji. Po
przeniesieniu Zarządu Głównego do Warszawy w 1953 r. Edward M. Potęga kontynuował swoją działalność przyrodniczą i społeczną w LOP i pełnił funkcję Prezesa Zarządu Okręgu Łódzkiego LOP.
Edward M. Potęga wierzył, że tylko liczne, prężnie działające i zdeterminowane organizacje są w stanie skutecznie walczyć o ochronę przyrody w Polsce, dlatego przez całe życie aktywnie działał w Towarzystwie Przyrodników im. S. Staszica a później w Lidze Ochrony Przyrody.
Współpracował też z licznymi organizacjami społecznymi, takimi jak Polski Związek Wędkarski, Polskie Towarzystwo Turystyczno – Krajoznawcze, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, czy Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami.
Do 1958 r. Edward M. Potęga pełnił funkcję Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. W tym czasie intensywnie zabiegał o tworzenie rezerwatów oraz ochronę i rejestrację pomników przyrody w regionie łódzkim. Dzięki jego działaniom opracowano dokumentację i zatwierdzono 23 rezerwaty przyrody i uratowano unikatowy obiekt przyrodniczy Niebieskie Źródła pod Tomaszowem Mazowieckim, który stał się rezerwatem
krajobrazowym. Walczył o zaprzestanie wydobywania żwiru z Rudzkiej Góry w Łodzi oraz o utworzenie w regionie łódzkim wielu parków wiejskich.
Edward M. Potęga był członkiem Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Łodzi.
W 1972 r. został wybrany na honorowego Prezesa Zarządu Okręgu LOP. W pracach Ligi uczestniczył do ostatnich lat swojego życia.
W 1952 r. Edward M. Potęga, pomimo swoich zasług i zaangażowania, został zwolniony z Muzeum Przyrodniczego z powodu tak zwanej reorganizacji. Bardzo to przeżył i do końca życia
czuł się silnie związany z tą instytucją, która w 1962 r. została częścią Uniwersytetu Łódzkiego.
Pytany często o swoją życiową misję, czyli ochronę polskiej przyrody Edward M. Potęga odpowiadał zawsze „ochroniarzem człowiek pozostaje do zgonu… kogo raz opanował ten bakcyl – ten z każdym rokiem staje się większym szermierzem dla dobra przyrody…”i
Edward M. Potęga jest autorem wielu publikacji, poniżej tylko kilka z nich:
• Rośliny górskie, ich rozmieszczenie i warunki życia, księgarnia "Czytaj" 1925 r.
• Lasy turystyczno-wypoczynkowe województwa łódzkiego, wyd. Okręg Łódzki LOP 1956 r.
• Artykuły (ok. 150 publikacji) w prasie tematycznej
• Formy współżycia ptaków w Łodzi, „Przyroda Polska” 1967 r. nr 7
• Ochrona przyrody w prasie łódzkiej, Biuletyn Z.G. Ligi Ochrony Przyrody 1967 r. nr 4
• Ruch ochrony przyrody w województwie łódzkim, Biuletyn ZG LOP 1968 r. nr 9
Edward M. Potęga od najmłodszych lat interesował się malarstwem, wpierał i propagował twórczość łódzkich malarzy. Bardzo cenił muzykę, sam grał na skrzypcach i na pianinie. Uczył też gry na skrzypcach, bo uważał, że ich muzyka najlepiej wyraża „duszne” myśli, takie jak ból i radość.
Był prawdziwym bibliofilem, nie tylko sam bardzo dużo czytał, ale też gromadził książki i zakładał wszędzie mniejsze i większe biblioteki.
Był człowiekiem niezwykle praktycznym, o wielu zainteresowaniach i pełnym tolerancji dla
ludzkich słabości. Był patriotą a szczególnie kochał przyrodę Polski. Był świetnym mówcą i bardzo aktywnym publicystą. Potrafił też docenić wysiłki młodych współpracowników, był dla nich
wsparciem i cieszył się z ich zawodowych sukcesów. Kształcił młode pokolenie społeczników i pedagogów, aby móc przekazać im swoje dziedzictwo i misję –ochronę polskich lasów, jezior, rzek,
roślin i zwierząt. Domagał się od władz ścisłej ochrony pomników przyrody i przepisów wprowadzających realną ochronę dziedzictwa przyrodniczego Ziemi Łódzkiej.
Ze wszystkich zwierząt szczególną miłością darzył ptaki. Prowadził obserwacje kilkudziesięciu gatunków ptaków i założył Stację Ochrony Ptaków. Prowadził zapis nutowy ich śpiewu. Ogłosił nawet artykuł Śpiew muchołówki żałobnej(„Przyroda Polska” 1966 r.). Napisał, niestety nie wydaną, pracę w której starał się odzwierciedlić za pomocą zapisu nutowego głosy ptaków.
Edward M. Potęga był inicjatorem zakładania pracowniczych ogródków działkowych w Łodzi, uważał, że człowiek najlepiej wypoczywa na łonie natury i w kontakcie z nią.
Emeryturę spędził w swoim, wybudowanym w stylu zakopiańskim, niewielkim domu w dzielnicy Ruda przy ulicy Altanowej 31 w Łodzi, gdzie stworzył małe alpinarium w którym
uprawiał rośliny górskie, pasiekę oraz stację obserwacji ptaków. Dokarmiał ptaki i do końca życia zapisywał ich śpiew za pomocą nut.
Edward M. Potęga kochał zwierzęta, ratował te poszkodowane i dokarmiał te bezdomne, piętnował wszelką przemoc w stosunku do zwierząt, domagał się dla nich prawnej ochrony.
Bardzo przeżywał fakt niszczenia polskiej przyrody, kłusownictwa, wybijania rzadkich gatunków zwierząt, wycinania lasów i ogólnej obojętności organów władzy wobec tych zdarzeń.
Pisał listy, petycje, składał protesty i występował z prelekcjami, aby uwrażliwić innych na to, jak bardzo, jako ludzie, ingerujemy i degradujemy nasze środowisko naturalne.
W trakcie swojego, bardzo intensywnego życia zawodowego Edward M. Potęga wielokrotnie był doceniany i odznaczany. Otrzymał:
• Srebrny Krzyż Zasługi (1937 r.)
• Złoty Krzyż Zasługi (1956 r.)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• Złotą Honorową Odznakę Ligi Ochrony Przyrody (1953 r.)
• Honorową Odznakę Miasta Łodzi (1973 r.)
Edward M. Potęga zmarł 2 stycznia 1974 r i został pochowany na Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi.
Odnalazłam grób Pana Potęgi i właśnie epitafium, które go upamiętnia wybrałam na tytuł swojej pracy. Zawiera ono, wszystko to, czemu poświęcił swoje życie zawodowe. Prawdziwy pasjonat, naukowiec i wybitny łodzianin, który, moim zdaniem zasługuje na szczególne upamiętnienie. Niestety nie ma w Łodzi ani jednej ulicy, placu, parku czy choćby skweru imienia Edwarda M. Potęgi. Nie jest on patronem żadnej szkoły ani organizacji, nie został nawet patronem Muzeum Przyrodniczego, które stworzył i któremu poświęcił tak wiele lat swojego życia. W czasie postępującego kryzysu klimatycznego, wymierania całych gatunków zwierząt; masowego, rabunkowego wycinania lasów i degradacji środowiska naturalnego, ktoś taki, jak Edward M. Potęga byłby nam teraz bardzo potrzebny.
Szczególne podziękowania dla Pani mgr Barbary Logi z Muzeum Przyrodniczego w Łodzi, która udostępniła mi unikalne, archiwalne materiały poświęcone Panu Edwardowi M. Potędze.
BIBLIOGRAFIA:
1. J. Jankowski „Edward Mieczysław Potęga” Twórcy i działacze - Liga Ochrony Przyrody Warszawa 1986 r.
2. J. Nadolski, B. Loga „Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego – historia kolekcji”
OPUSCULA MUSEALIA 2013 r.
3. B. Loga, J. Nadolski „Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego – historia i perspektywy” Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego 2017 r.
4. J. Nadolski „Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego. Pilica” Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego 1996 r.
5. M. Konwerski Działacze Okręgu Łódzkiego Ligi Ochrony Przyrody - „Oni są już historią”
6. Kronika – Pismo Uniwersytetu Łódzkiego 1991
7. E. Tranda „50-lecie Muzeum Przyrodniczego w Łodzi” Przegląd zoologiczny 1980 r.
8. E. M. Potęga „Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Przyrodniczego im. S. Staszica w Łodzi w dniu 10 II 1927 r.” Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane 1927 r.
9. E. M. Potęga „Z życia Towarzystwa Przyrodniczego im. S. Staszica w Łodzi” Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane 1934 r.
10.E. M. Potęga „Prace na polu krzewienia wiedzy przyrodniczej w Łodzi” 1932 r.
11.Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane. Organ Towarzystwa Przyrodniczego im. S. Staszica w Łodzi (1927 – 1939)
12.J. Szymańska „Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane (1927-1939) i jego wkład w ochronę przyrody regionu łódzkiego” Praca magisterska 1976 r.
13.A. Leńkowa „Dzieje Ligi Ochrony Przyrody. LOP” 1968 r.
14.J. Jankowski „Nasi zasłużeni - Edward Mieczysław Potęga 1890 – 1974” Echo Borów Tucholskich 1994 r.
15.M. Szlachetka „Budowa katedry na Stokach, regulacja rzek... Niepublikowane zdjęcia Łodzi sprzed 100 lat” Gazeta Wyborcza Łódź 2020 r.
16.Linki do stron internetowych:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Edward_Potęga
https://plwiki.pl/Leksykon/Liga_Ochrony_Przyrody
https://lodzki-almanach.eu/spolecznosc/edward-mieczyslaw-potega-nauczyciel-przyrodnik
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/51257,lodz-pamieci-edwarda-mieczyslawa-potegi.html https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/edward-mieczyslaw-potega
W. Kaszubina Internetowy Polski Słownik Biograficzny https://z-ne.pl/t,haslo,3876,potega_edward_mieczyslaw.html Wielka Internetowa Encyklopedia Tatrzańska
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/29966,lodz-muzeum-przyrodnicze-uniwersytetu- lodzkiego.html
http://kornelkablog.pl/muze um-przyrodnicze-w-lodzi-bezcenna-podroz-w-czasie/
https://muzeauczelniane.pl/muzeum-przyrodnicze-uniwersytetu-lodzkiego/
http://baedekerlodz.blogspot.com/2019/09/muzeum-przyrodnicze-uniwersytetu.html https://www.youtube.com/watch?v=HgjVuebIKK0
https://www.lop.org.pl/O_nas
Wszystkie zdjęcia wykorzystane w mojej pracy o Panu Edwardzie M. Potędze pochodzą ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego w Łodzi lub zostały wykonane osobiście przeze mnie.
