S A V R E M E N I P R O B L E M I D O M A Č E G I I N O S T R A N O G T U R I Z M A U J U G O S L A V I J I
S t e v a n M.Stankovič*
I Z V L E Č E K U D K 911.3:796.5 (497.1) T u r i z a m u Jugoslaviji ima dugu i bogatu tradiciju. D o m a č i turizam ima n e k o l i k o o s n o v n i h karakteristika. A n a l i z a jc p o k a z a l a da su n e k e o d njih identične sa stranim t u r i z m o m . T o znači da o b e v r s t e turizma treba s i n h r o n i z o v a n o razvijati.
A B S T R A C T U D C 9113:796.5 (497.1) C O N T E M P O R A R Y P R O B L E M S O F D O M E S T I C A N D F O R E I G N T O U R I S M IN Y U G O S L A V I A
T o u r i s m in Y u g o s l a v i a has a l o n g and rich tradition. D o m e s t i c tourism in YugosIavia has s e v e r a l b a s i c c h a r a c t e r i s t i c s . T h e a n a l v s i s has s h o w n that s o m e of t h e m are identical vvith f o r c i g n t o u r i s m . T h i s m e a n s that b o t h kinds m a k e a unique vvhole.
1. U V O D
D o m a č i i i n o s t r a n i t u r i z a m u Jugoslaviji ima d u g u tradiciju, koja je od značaja i za s a v r e m e n o s t a n j e . O d najranijih p o č e t a k a , r a z v o j turizma na tlu naše zemlje, pratile su o d g o v a r a j u č e d r u š t v e n e i p r o f e s i o n a l n e organizacije. N e k e od njih bile su i ostale o s n o v a s a d a š n j i h d r u š t v e n i h i p r o f e s i o n a l n i h institucija iz d o m e n a t u r i z m a , ugostitelj- stva, z a š t i t e p r i r o d e za p o t r e b e t u r i z m a , inicijativc i r e c e p t i v c turističkog p r o m e t a . S a v r e m c n i t u r i z a m u Jugoslaviji se odlikuje u č e š č e m velikog b r o j a naših gradjana i s t r a n a c a u različitim v r s t a m a turističkih k r e t a n j a . T u r i z a m je t o k o m v r e m e n a uslovio niz n o v i h p o j a v a i p r o c e s a u p r o s t o r u , koje ranijc nisu biic ni d o v o l j n o p o z n a t e ni d o v o l j n o i s t r a ž e n e . K a k o su d o m a č i i i n o s t r a n i turizam od značaja za platni bilans zemlje, z a p o š l j a v a n j e , p r e u s m e r a v a n j e p o t r o š n j e , invetiranje u o d g o v a r a j u č e smeš- tajne, u g o s t i t e l j s k e , s a o b r a č a j n e k a p a c i t e t e i o b j e k t e k o m u n a l n e i n f r a s t r u k t u r e , turi
z a m se n a m e č e k a o p o l i f u n k c i o n a l n a d e l a t n o s t u v r e m e n u i p r o s t o r u , sa n i z o m speci
fičnih z a h t e v a , koji s e m o r a ju r e š a v a t i na o s n o v u detaljnih n a u č n i h istraživanja stru- č n j a k a različitih profila, pri č e m u geografi imaju jasno definisano m e s t o (Stankovič, 1987, 4 2 ) .
* Dr., univ.prof., G e o g r a f s k i fakultet, P M F , 11000 B e o g r a d , Študentski trg 3/III.
D o m a č i turistički p r o m e t predstavlja prelivanje dela lične p o t r o š n j e iz b r o j n i h m a t i č nih u s v e brojnija turistička m e s t a i ima veliki e k o n o m s k i z n a č a j . O s n o v n i p r a v c i k r e t a n j a našeg s t a n o v n i š t v a su u s m e r e n i iz k o n t i n e n t a l n o g ka p r i m o r s k o m p r o s t o r u , iz velikih g r a d o v a i industrijskih c e n t a r a ka izleltištima, p l a n i n a m a i b a n j a m a , k a o i iz regije gušče naseljenosti ka regijama k o j c su b o g a t e s p o m e n i č k i m v r e d n o s t i m a i d o b r o o č u v a n o m p r i r o d o m . D o m a č i t u r i z a m se m o r a uvaža%'ati i sa z d r a v s t v e n o g , vaspitnog, k u l t u r n o g i socijalnog značaja. N a o v i m njegovim o s o b i n a m a p o č i v a j u v a n e k e n o m s k e funkcije, koje je p o t r e b n o više i sistematičnije negovati i u n a p r e d j i v a - ti, jer j e t u r i z a m o s n o v a p a t r i o t i z m a , druželjublja i m e d j u s o b n o g zbližavanja ljudi udaljenih p r o s t o r a .
D o m a č i t u r i z a m u Jugoslaviji s e u p e r i o d u posle d r u g o g s v e t s k o g rata u d v i j a o u razli- čitim d r u š t v e n i m i e k o n o m s k i m uslovima, te je i m a o i različita obeležja, ali u celini g l e d a n o značajan uzlazni t r e n d . S e d a m d e s e t i h godina t u r i z a m dobija s t a t u s p r i o r i t e t a , te se g r a d e brojni objekti, u n a p r e d j u j e p r o p a g a n d a i u v o d e s t i m u l a t i v n e m e r e na nivou federacije. V e č t a d a j a s n o se ispoljiia činjenica da je v e č a pažnja p o s v e č i v a n a i n o s t r a n o m n e g o d o m a č e m turizmu, te se počinju nazirati izvesne d i s p r o p o r c i j e . Najviše o b j e k a l a izgradjeno je u priobalju J a d r a n s k o g m o r a i na o s t r v i m a , t e j e j o š jače naglašena u s m e r e n o s t turista iz k o n t i n e n t a l n i h p r o s t o r a ka p r i m o r s k i m . T o je izazvalo i p o v e č a n u k o n c e n t r a c i j u turističkog p r o m e t a na letnje m e s e c e , k a d a su uslovi za r e k r e a t i v n i b o r a v a k najpovcljniji. K a k o je u m e d j u v r e m e n u sve jasnije ispo- Ijcn p a d v r e d n o s t i d i n a r a p r e m a konvertibilnim v a l u t a m a , došlo je d o p o v e č a n j a c e n a turističkih r o b a i usluga. V i s o k a lična i turistička potrošnja u m n o g i m s t r a n i m z e m ljama iz kojih Jugoslavija dobija najviše turiste ( S R N e m a č k a , Austrija, Italija, V e l i k a Britanija) u z pad k u p e v n e m o č i d o m a č e g s t a n o v n i š t v a , uslovili su n o v e p r o p o r c i j e u u k u p n o m turističkom p r o m e t u . V i š e i bolje planiran je i p r o g r a m i r a n r a z v o j i n o s t r a - nog n e g o d o m a č e g t u r i z m a u Jugoslaviji. T o proističe iz značaja d e v i z n o g priliva p o o s n o v u t u r i z m a za poboljšanje platnog bilansa zemlje, koji je g o d i n a m a n e g a t i v a n . U trči za d e v i z a m a , dinar k a o s r e d s t v o plačenja je zapostavljen. Činjenica je d a t u r i z a m n i k a d a nije bio u z r o k inflaciji i devalvaciji dinar, ali jc delio s u d b i n u sličnih uslužnih delatnosti i z a j e d n o sa s a o b r a č a j e m u b l a ž i v a o deficit platnog bilansa ( S t a n k o v i č , 1983, 201).
2 . D E V I Z N I P R I H O D
G o d i n e 1988. naša zemlja je ostvarila u k u p a n devizni prihod od 22,9 milijardi d o l a r a . Od toga je 12,8 milijardi d o l a r a d o b i j e n o i z v o z o m različitih roba, a 11,1 milijarda dola
ra z a r a d j e n a t u r i z m o m , s a o b r a č a j n i m uslugama, p r i j e m o m d o z n a k a naših g r a d j a n a iz i n o s t r a n s t v a i iz drugih izvora. Sa 2,024 milijarde dolara p r i h o d a od s t r a n i h turista,
t u r i z a m je u u k u p n o m d e v i z n o m p r i h o d u n a š e zemlje u č e s t v o v a o sa 8,83 %, a u n e r o b n o m prilivu deviza sa 18,23 %. B e z o b z i r a š t o je inostrani t u r i z a m u Jugoslaviji znčajan i z v o r d e v i z n i h p r i h o d a , stanje se m o r a p o s m a t r a t i u k o n t e k s t u niza okolnosti.
N a i m e , d e v i z n i priliv p o o s n o v u r a z v o j a i n o s t r a n o g t u r i z m a u našoj zemlji 1987.
godine u o d n o s u na p r i h o d e o s t v a r e n e 1986. godine, p o v e č a o se o k o 15 %. U isto v r e m e d i n a r je p r e m a d o l a r u d e v a l v i r a o za 4 0 0 %. N a m e č e se jasan zaključak, da su nosioci r a z v o j a t u r i z m a u Jugoslaviji, za n e š t o više o s t v a r e n i h deviza, morali dati z n a t n o više r o b a i pružiti z n a t n o više usluga. T a k v o stanje d i r e k t n o i i n d i r e k t n o utiče na u b r z a n j e inflacije, a o v a n e g a t i v n o n a d o m a č i t u r i z a m (Stankovič, 1989, 53).
Devizni p r i h o d i od i n o s t r a n o g t u r i z m a u d o l a r i m a
G o d i n a Prihod G o d i n a Prihod 1955. 7.200.000 1975 768.414.000 1960. 15.882.000 1980. 1.114.700.000 1965. 81.700.000 1985. 1.050.200.000 1970 2 7 4 . 2 0 0 . 0 0 0 1988. 2.024.000.000 P r o m e n e p a r i t e t a dinara p r e m a k o n v e r t i b i l n i m s r e d s t v i m a plačanja, uslovljavaju sni- ž a v a n j e c e n a r o b a i turističkih usluga za s t r a n e turiste. Z b o g toga se naša zemlja mogla k o n k u r e n t n o uključivati u o s v a j a n j e s t r a n o g turističkog tržišta. V i š e s t r u k o je p o t v r d j e n o , d a je t o najlošiji način o s v a j a n j a tržišta, jer b o r b a za isto m o r a bazirati na o d s t r a n j i v a n j u n e l o j a l n e k o n k u r e n c i j e u n u t a r naše p o n u d e , promociji novih turi
stičkih v r e d n o s t i , svrsishodnijoj p r o p a g a n d i , o b o g a č i v a n j u sadržaja b o r a v k a , produ- ženju s e z o n e , v e č o j v a n p a n s i o n s k o j potrošnji i slično. "Uz relativnu stabilnost dinara, n a r o č i t o u razdoblju o d 1974. d o 1977. g o d i n e , još s m o se i mogli uljuljkivati u uvje- renju da jc gubljenjc pozicija na s v j e t s k o m turističkom tržištu rezultat činjenice što je Jugoslavije izgubila p r e d n o s t k o j u je u ranijim g o d i n a m a imala p o osnovi cijena turističkog usluga. M e d j u t i m , n e u s p j e š n o n a s t o j a n j e Jugoslavije da se u g l a v n o m pora
s t o m smještajnih k a p a c i t e t a i s p o r i m m i j e n j a n j e m o k o š t a l c s t r u k t u r e p o n u d e održi na svjetskom tržištu nižim c i j e n a m a svojih usluga, najbolje se ogleda u r a s k o r a k u izme- dju p o r a s t a p r o m e t a i d e v i z n o g priliva p o o s n o v i i n o z e m n o g t u r i z m a . Ali, k a d a više iz platno-bilansnih razloga nije bila u m o g u č n o s t i da osigura niti r a v n o m j e r n u opskrb- Ijcnost tržišta o s n o v n i m p r e h r a m b e n i m i d r u g i m r o b a m a , Jugoslavija je u 1982. godini zabilježila veliki p a d i p r o m e t a i p o t r o š n j e s t r a n i h turista. N a i m e , u p r a v o je neočeki- v a n o nagli p o r a s t salda d o h o t k a o d t u r i z m a u razdoblju od 1960. d o 1973. godine, u n a t o č višestrukih zastoja u posljednjih p e t n a e s t a k godina i drastičnog p a d a u 1982.
godini, d o p r i n e o t o m e d a se i z v o z n e m o g u č n o s t i jugoslavenskog t u r i z m a k a o i njegov d o p r i n o s p l a t n o j bilanci zemlje c e s t o p r e u v e l i č a v a j u " ( V u č k o v i č , 1987,180).
3. T U R I S T I Č N I P R O M E T
U r a z v o j u d o m a č e g i i n o s t r a n o g t u r i z m a u n a š o j zemlji ima d o s t a razlika, ali su ispo- Ijene i izvesne z a j e d n i č k e o s o b e n o s t i . M e d j u njima se ističu s v e veča mobilnost turi
sta, naglašen sezonski k a r a k t e r , n e r a v n o m e r n o p o v e č a n j e p r o m e t a p o g o d i n a m a , izrazita u s m e r e n o s t ka J a d r a n s k o m m o r u i o s t r v i m a , proširenje p r o m e n a na veči b r o j turističkih m e s t a , k a o i m o g u č n o s t izdvajanja k a r a k t e r i s t i č n i h p e r i o d a . Z a j e d n i č k e odlike ukazuju na p o t r e b u j e d i n s t v e n o g p r a č e n j a i u s m e r a v a n j a r a z v o j a o b e v r s t e p r o m e t a .
Godina D o m a č i Strani D. S.
1948. 1.616.756 61.500 9 6 4
1950. 2.319.697 41.221 9 8 2
1955. 2.925.768 4 8 5 . 2 9 4 8 6 14
1960. 4.314.903 873.140 8 3 17
1965. 5.284.000 2.658.000 6 6 3 4
1970. 7.112.000 4.748.000 6 0 4 0
1975. 9.711.000 5.835.000 6 2 3 8
1980. 11.679.100 6.410.400 64 3 6
1985. 13.579.000 8.436.000 6 2 3 8
1987 13.349.000 8.907.000 6 0 4 0
Sl.l. D o m a č i i strani turisti u Jugoslaviji
Porast broja d o m a č i h turista u Jugoslaviji p o p o j e d i n i m g o d i n a m a i d u ž i m v r e m e n skim p e r i o d i m a , d o s t a je n e r a v n o m e r a n , š t o jc uslovljeno d e l o v a n j e m niza f a k t o r a u mestima stalnog b o r a v k a s t a n o v n i š t v a , k a o i u m e s t i m a njihovog turističkog o p r e d e ljen ja. P r o m e t d o m a č i h turista zavisio je i zavisi o d o d g o v a r a j u č i h pozitivnih i nega
tivnih p r o m e n a u privredi, politici i d r u š t v e n o j s t v a r n o s t i . U z t o , na o b i m p r o m e t a deluju s t i m u l a t i v n e m e r e , n a v i k e , p o t r e b e i m o g u č n o s t i za p r o m e n o m m e s t a b o r a v k a . Inostrani t u r i z a m u n a š o j zemlji p o k a z u j c b r ž c s t o p e r a s t a . T o m e je d o p r i n e l o n e k o liko j e d n o k r a t n i h d e v a l v a c i j a d i n a r a , o t v o r e n o s t g r a n i c a n a š e zemlje, p r e p o z n a t i v o s t Jugoslavije na i n o s t r a n o m t u r i s t i č k o m tržištu, p o v o l j a n geografski položaj, r e l a t i v n o d o b r a s a o b r a č a j n a p o v e z a n o s t , velika v r e d n o s t p r i r o d n i h i a n t r o p o g e n i h potencijala, sve obimnija m a t e r i j a l n a b a z a , afirmacija n e k i h c e n t a r a planinskog t u r i z m a i si. Sma
t r a m o da je n e p o t r e b n o fiksirati o d r e d j e n c p r o p o r c i j e broja d o m a č i h i s t r a n i h turista.
Na s a d a š n j e m n i v c u r a z v o j a t u r i z m a j e d i n o o p r a v d a n j e ima s i n h r o n i z o v a n r a z v o j o b e v r s t e turističkog p r o m e t a . M e r e n a d l e ž n i h d r ž a v n i h i d r u š t v e n i h organizacija p o t r e b n o je j a s n o definisati, jer je celovit turistički p r e m e t o s n o v a p o t p u n i j e g koriš
čenja postoječih turističkih v r e d n o s t i Jugoslavije koje su Iokalnog, regionalnog, r e p u - bličkog, jugoslovcnskog, e v r o p s k o g i s v e t s k o g značaja. U k u p n i m r a z v o j e m turizma p o t r e b n o je uticati i n a intenzivniji r a z v o j k o n t i n e n t a l n i h turističkih c e n t a r a i regija,
p o s e b n o banjskih, j e z e r s k i h i p l a n i n s k i h . U z t o , p l a s m a n o m p o n u d e za kongresni, lovni i m a n i f e s t a c i o n i t u r i z a m , m o g u č e je i z v e s n o p r o d u ž e n j e turističke s e z o n e , k a o o s n o v e za o s t v a r i v a n j e večih d i n a r s k i h i d e v i z n i h e k o n o m s k i h e f e k a t a (Stankovič, 1987, 43).
B r o j nočenja d o m a č i h i s t r a n i h t u r i s t a u Jugoslaviji pouzdaniji je p o k a z a t e l j lurističog p r o m e t a , u o d n o s u na b r o j turista, t e ga s p r a v o m u v a ž a v a m o .
G o d i n a D o m a č i Strani D. S.
1948. 8.993.638 417.907 9 6 4
1950. 8.640.158 178.541 9 8 2
1955. 9.253.974 1.832.555 8 3 17
1960. 19.512.496 3.510.500 85 15
1965. 21.411.000 11.240.000 6 6 3 4
1970. 2 5 . 9 4 3 . 0 0 0 2 2 . 5 6 0 . 0 0 0 5 3 4 7 1975. 38.805.000 3 1 . 6 2 2 . 0 0 0 55 45 1980. 50.128.100 3 6 . 9 7 7 . 9 0 0 57 4 3
1985. 58.322.100 50.816.000 54 4 6
1937. 5 7 . 6 8 4 . 0 0 0 5 2 . 2 9 9 . 0 0 0 52 : 4 8 SI. 2. N o č e n j a d o m a č i h i s t r a n i h t u r i s t a u Jugoslaviji
Usporeniji rast broja n o č e n j a d o m a č i h turista u o d n o s u na s t r a n e u Jugoslaviji, uslo- vila jc izrazita komercijalizacija t u r i z m a . " R a z d o b l j e n a k o n p r i v r e d n e r e f o r m e (1965) k a r a k t e r i s t i č n o je za d o m a č i t u r i z a m u Jugoslaviji p o t o m e što on više nije potican d r ž a v n i m ( d r u š t v e n i m ) m j e r a m a , v e č je p r e p u s t e n p r e t e ž n o tržištu i d j e l o m i č n o krizi radnih kolektiva za o d m o r svojih č l a n o v a . P r a k t i č n o , u m j e s t o d o t a d a š n j e g gledanja na d o m a č i t u r i z a m k a o socijalnu k a t e g o r i j u , prelazi se na t r e t m a n t u r i z m a k a o e k o n o m s k e k a t e g o r i j e k o j u o p r e d e l j u j e k u p o v n a m o č i razina o s o b n e p o t r o š n j e ( t a d a još niske). K a k o nisu bili u s t v o r e n i uvjeti za t a k a v razvitak d o m a č e g t u r i z m a , a n e p o s r e d n o n a k o n r e f o r m e ti su uvjeti p o g o r š a n i u o d n o s u na ranijc razdoblje ( p o v e č a n j e cijena i u k i d a n j e povlastica" ( K o b a š i č , 19S7,14). K o m p l e m e n t a r n o t izmedju d o m a č e g i i n o s t r a n o g turističkog p r o m e t a u n a š o j zemlji j a s n o jc u t v r d j e n a . U t v r d j e n o je d a se pri s v a k o m s m a n j e n j u i n o s t r a n o g t u r i s t i č k o g p r o m e t a , p o v e č a v a d o m a č i . N a j v e č e razlike evidentiraju s e u h o t e l s k o m s m e š t a j u turista. K a d a strani turisti d u ž c i više b o r a v e u h o t e l i m a , s m a n j u j e s c u d e o d o m a č e g p r o m e t a . K a d a strani turisti n e p o k a - zuju v e č e i n t e r e s o v a n j e za h o t e l s k i m s m e š t a j e m , isti se nudi d o m a č e m turističkom tržištu, k o j c je u g o t o v o č i t a v o m p o s l e r a t n o m r a z v o j u t u r i z m a , a n a r o č i t o u v r e m e njegove komerciajalizacije p o s l e s e d a m d e s e t i h godina, s v o j e v r s n a r e z e r v a turističke p o n u d e ( K o b a š i č , 1 9 8 7 , 1 8 ) .
0 ) 0 > O) O) O Ci O O) O O
4. Z A K L J U Č A K
Savrcmeni p r o b l e m i r a z v o j a d o m a č e g i i n o s t r a n o g t u r i z m a u Jugoslaviji su brojni i raznovrsni. Z a p l a n s k o p r i v r e d j i v a n j e p o o s n o v u turizma, n e o p h o d a n j e viši s t u p a n j koordinacije d o m a č e g i i n o s t r a n o g t u r i z m a , k a k o bi se ostvarili o d r e d j e n i e k o n o m s k i , ali i v a n e k o n o m s k i e f e k t i . Sinhonizacija r a z v o j a uslovljena je činjenicom d a i jedni i drugi turisti k o r i s t e iste s m e š t a j n c k a p a c i t e t e , iste s a o b r a č a j n i c e , n e k a p r e v o z n a sred
stva i u o p š t e m a t c r i j a l n u b a z u , i n f r a s t r u k t u r u , p r i r o d n e i a n t r o p o g c n c turističke vrednosti. M a l o je o b j e k a t a , turističkih c e n t a r a i turističkih regija Jugoslavije, koje, pri sadašnjem stanju p o p o n j e n o s t i k a p a c i t e t a , m o g u u s p e š n o poslovati s a m o n a d o m a č e m ili s a m o n a i n o s t r a n o m t u r i s t i č k o m tržištu. P o t r e b a uskladjivanja d o m a č e g i ino
s t r a n o g turističkog p r o m e t a u n a š o j zemlji, m o r a da bazira na d e t a l j n o m p o z n a v a n j u potražnjc i platežnih m o g u č n o s t i d o m a č i h i s t r a n i h turista. P r o b l e m i izvesnog zaosta
janja d o m a č e g turističkog p r o m e t a za i n o s t r a n i m , nisu s t v a r s a m o pojedinih privred- nih, političkih i d r u š t v e n i h organizacija, v e č najšire d r u š t v e n e zajednice. U t o m smislu čini se n c o p h o d n i m , k a d a j e u pitanju d o m a č i t u r i z a m , iznalaženjc pravih stimulativ
nih m e r a i njihova višegodišnja d o s l c l d n a p r i m e n a na č i t a v o j teritoriji Jugoslavije.
Sigurno je d a č e t u r i z a m i u n a r e d n o m p e r i o d u deliti sudbinlu najavljenih e k o n o m skih, političkih i d r u š t v e n i h p r o m e n a , ali se m o r a u v a ž a v a t i k a o ozbiljna m o g u č n o s t za svrsishodno r e š a v a n j e n e k i h p r o b l e m a . U večini dosadašnjih planskih i k o n c e p c i j - skih pritupa t u r i z m u u Jugoslaivji, d o m a č e t r ž i š t e nije t r e t i r a n o na o d g o v a r a j u č i na
čin. G o t o v o s v u d a i u v e k , p r i o r i t e t je d a v a n i n o s t r a n o m turističkom p r o m e t u , k a o izvoru deviznih p r i h o d a . U t a k v o j situaciju d r u š t v o m o r a tražiti i pronaiaziti n o v a rešenja u n a p r e d j e n j a d o m a č e g t u r i z m a ( P i r j a v c c , 1988, 94).
L I T E R A T U R A
Stankovič M.S., 1983, T u r i z a m u Jugoslaviji. "Turistička štampa", B e o g r a d .
V u č k o v i č A., 1987, O g r a n i č c n o s t d o p r i n o s a t u r i z m a p l a t n o j bilanci Jugoslavije. Z b o r nik r a d o v a T u r i z a m u m e d j u n a r o d n o j razmjeni", E k o n o m s k i fakultet, Z a g r e b . Stankovič M.S., 19S7, S a v r c m e n i z a d a c i t u r i s t i č k e geografije Jugoslavije. G e o g r a f s k i
glalsnik, b r o j X L I X , G e o g r a f s k o d r u š t v o H r v a t s k e , Z a g r e b . Kobašič A., 1987, T u r i z a m u Jugoslaviji. "Informator", Z a g r e b .
Pirjavec B., 198S, E k o n o m s k i a s p e k t i j u g o s l o v a n s k o g t u r i z m a . "Školska knjiga", Z a greb.
Statistički godišnjak S F R J u g o s l a v i j e , 1949-1988. S a v e z n i z a v o d za statistiku, B e o g r a d . Stankovič M.S., 1989, U s k l a d j i v a n j c r a z v o j a d o m a č e g i i n o s t r a n o g t u r i z m a u Jugosla
viji. Glasnik Srpskog g e o g r a f s k o g d r u š t v a , s v e s k a L X I X , b r o j 1, B e o g r a d .
C O N T E M P O R A R Y P R O B L E M S O F L X ) M E S T I C A N D F O R E I G N T O U R I S M I N Y U G O S L A V I A
T o u r i s m in Yugoslavia h a s a long-standing tradition a n d p r o v i d e s a basis for e c o n o - mic e f f e c t s vvhich a r e of c o n s e q u e n c e t o Y u g o s l a v b a l a n c e of p a v m e n t s . T o u r i s m in Yugoslavia affects a series of e c o n o m i c a n d n o n - e c o n o m i c aetivities, e i t h e r directlv, or indircctlv or in multiple a s p e e t s . S o m e s e g m e n t s of t h o s e relations a n d a s p e c t s a r e subject t o specific g e o g r a p h i c a l and, particularlv, touristic geographical investigations.
Sincc t h e e n d of t h e S e c o n d VVorld W a r d o m e s t i c a n d foreign t o u r i s m in Y u g o s l a v i a h a v e n o t b e e n d e v e l o p i n g equally vvell. In 1949 t h e r e vvere registered 1.985.630 d o m e stic a n d only 31. 9 2 0 foreign tourists in Y u g o s l a v i a . T h e p e r c e n t a g e vvas 9 8 : 2. In 1987 t h e r e vvere 13.349.000 d o m e s t i c a n d 8.907.000 foreign tourists in Y u g o s l a v i a . T h e p e r c e n t a g e vvas 60 : 40. T h e statistics shovvs that foreign t o u r i s m h a s d e v e l o p e d faster t h a n d o m e s t i c . T h i s is also c o n f i r m e d by t h e d a t a on o v e r n i g h t stays. In 1950 tourist rcalized 8.640.15S o v e r n i g h t stays, a n d foreign tourists only 178.541. T h e per
c e n t a g e vvas 9 8 : 2. In 1987 d o m e s t i c tourists in Yugoslavia realizcd 57.684.000 o v e r night stays, a n d foreign tourists 52.299.000. T h e p e r c e n t a g e vvas 52 : 4 8 .
F o r a succcssful d e v e l o p m e n t of t o u r i s m in Y u g o s l a v i a it is n e c e s s a r y t o s y n c h r o n i z c t h e d e v e l o p m e n t of b o t h d o m e s t i c a n d foreign t o u r i s m . Only in ihis w a y it is possible t o a c h i e v e a satisfactory d e g r e in using t h e already cxisting m a t e r i a l basis a n d t o prolong t h e tourist s e a s o n . Besides e c o n o m i c funetions vvhich a r e c m p h a s i z e d in foreign tourism, as a s o u r c e of foreign c u r r e n c y i n c o m c , d o m e s t i c t o u r i s m plays an i m p o r t a n t part in d e v e l o p i n g e d u c a t i o n a l , social, a n d cultural funetion. A b o v e aH, d o m e s t i c t o u r i s m c o n t r i b u t e s t o t h e d e v e l o p m e n t of p a t r i o t i s m .
